Πώς φτάσαμε από την νίκη των Σεβρών στην ήττα της Λωζάνης; Γράφει στο Whapoliticsmeans o Θοδωρής Καραθανάσης.
Μία από τις σημαντικότερες περιόδους της ελληνικής ιστορίας αποτελεί η περίοδος μεταξύ της Συνθήκης των Σεβρών και της Συνθήκη της Λωζάνης. Δύο συνθήκες οι οποίες υπογράφθηκαν με αντικείμενο την επίλυση διαφορών απέναντι στην Οθωμανική αυτοκρατορία που όμως η καθεμία έδωσε το δικό της στίγμα τόσο για το συναισθηματικό φορτίο που κουβαλούσαν όσο και για την διαμόρφωση του γεωπολιτικού γίγνεσθαι. Η Συνθήκη των Σεβρών, προϊόν μιας συμφωνίας των νικητριών δυνάμεων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δημιούργησε προσδοκίες και ελπίδες για μια Ελλάδα μεγαλύτερη με απώτερο στόχο την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Γιατί δεν εφαρμόστηκε όμως ποτέ; Και πως οδηγηθήκαμε στην συνθήκη της Λωζάνης;
Στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οι νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις και η Ελλάδα του Ελευθέριου Βενιζέλου νικώντας τον πόλεμο προχώρησαν σε συμφωνία μεταξύ τους για τον εδαφικό διαμελισμό την Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προβλεπόταν σύμφωνα με την συνθήκη που υπογράφτηκε στις Σέβρες της Γαλλίας τον Ιούλιο του 1920, η ίδρυση νέων κρατών όπως της Αρμενίας, της Συρίας και διάφορων άλλων κρατών όπου ειδική επιτροπή θα αποφάσιζε για την τοπική τους αυτονομία. Η Κωνσταντινούπολη παρέμεινε υπό την διοίκηση της Τουρκίας όμως τα στενά των Δαρδανελίων αποστρατικοποιήθηκαν ενώ το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Θράκης μέχρι την Τσατάλζα πέρασε στα χέρια των Ελλήνων. Επικυρωνόταν η ελληνική κυριαρχία στα νησιά Ίμβρος και Τένεδος καθώς και η Σμύρνη θα περνούσε στην διοίκηση της Ελλάδος για πέντε χρόνια ενώ μετά με απόφαση της Kοινωνίας των Eθνών θα μπορούσε η κυριαρχία της να παραχωρηθεί στην Ελλάδα.
Οι υποστηρικτές του Βενιζέλου έβλεπαν στα μάτια τους να πραγματοποιείται το όραμά τους. Η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών (Ευρώπη, Ασία- Μεσόγειος, Αιγαίο και Ιόνιο πέλαγος, Θάλασσα του Μαρμαρά, Μαύρη θάλασσα ). Πέραν όμως της Ελλάδας πρέπει να επισημανθούν και τα εδαφικά κέρδη των τριών μεγάλων δυνάμεων. Μεταξύ των άλλων η Βρετανία και Γαλλία είχαν προχωρήσει σε μυστική συμφωνία το 1916 για τον διαμελισμό των οθωμανικών εδαφών με την Γαλλία να εξασφάλιζε το θαλάσσιο μέτωπο της Συρίας και την Κιλικία της Νοτιοανατολικής Μικράς Ασίας. Εν αντιθέσει των δύο προηγούμενων δυνάμεων, η Ιταλία είχε εκφράσει μία πιο ουδέτερη στάση ως προς τον διαμελισμό της Τουρκίας. Συμφωνήθηκε να της παραχωρηθούν εδάφη αφού η Βρετανία και Γαλλία έπαιρναν τα μεγαλύτερα μερίδιά τους υποσχόμενοι να της αποδώσουν και την Σμύρνη , πράγμα που δεν έγινε ποτέ. Ωστόσο, ο διαμελισμός την Οθωμανικής Αυτοκρατορίας φαινόταν τρομακτικός τόσο για το εθνικό πρόσημο της Τουρκίας όσο και για την εξέλιξη της Μικράς Ασίας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως από τότε γεννήθηκε ο όρος «σύνδρομο των Σεβρών» που ακριβώς αναφέρεται στον φόβο της Τουρκίας για την διάλυση και διαμοιρασμό των εδαφών της υπό τον έλεγχο ξένων δυνάμεων. Ο όρος αυτός υφίστανται μέχρι και σήμερα.
Αναλύοντας το διεθνές πεδίο, καίριας σημασίας είναι η αναφορά της εσωτερικής πολιτικής της χώρας εκείνης της περιόδου για την κατανόηση των μετέπειτα εξελίξεων. Έτσι, δύο μήνες μετά την υπογραφή της συνθήκης ο βασιλιάς Αλέξανδρος , πατέρα του Κωνσταντίνου Α’, πεθαίνει μετά από δηλητηριασμένο δάγκωμα πιθήκου .Ύστερα από δημοψήφισμα που διενεργήθηκε για την διαδοχή του επιστρέφει ο πατέρας του, Κωνσταντίνος ο οποίος ήταν εξόριστος από το 1917 λόγω της φιλογερμανικής του πολιτικής στις πολεμικές εξελίξεις. Αμέσως, δεν άργησαν να εκφράσουν την πλήρη δυσαρέσκειά τους οι Μεγάλες Δυνάμεις ως προς το πρόσωπο του βασιλιά που συνοδευόταν με συναισθήματα μισαλλοδοξίας και διχόνοιας. Γαλλία και Ιταλία άρχισαν την διακοπή υποστήριξης ξεκινώντας ακόμα και συνομιλίες με την τουρκική πλευρά. Στο σημείο αυτό, πηγαίνοντας λίγο πίσω, χρήσιμο να επισημανθεί θα ήταν πως το 1919 στην Συνδιάσκεψη ειρήνης στο Παρίσι, η απουσία της Ιταλίας έδωσε το θάρρος στον Βενιζέλο να ασκήσει πίεση στην Βρετανία και Γαλλία να αποστείλουν ελληνικές δυνάμεις στην Σμύρνη. Αυτό προκάλεσε έντονη ενόχληση στην Ρώμη αφού έβλεπε την Ελλάδα ως ανταγωνιστική χώρα στα πλαίσια της Ανατολικής Μεσογείου. Η Βρετανία ακολούθησε περισσότερο το μοτίβο της διπλωματίας μη εκφράζοντας τόσο έντονα την αλλαγή στάσης της, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν είχε επίγνωση των πεπραγμένων. Με άλλα λόγια, οι τρεις δυνάμεις αρχίσαν να στρέφονται εναντίον της γαλανόλευκης σημαίας.
Λίγο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1920 διεξήχθησαν εκλογές. Ο Βενιζέλος και οι υποστηρικτές του ήταν σίγουροι για μια σαρωτική νίκη καθώς θεωρούσαν το αποτέλεσμα των εκλογών σχεδόν βέβαιο. Άλλωστε γιατί να μην ήταν βέβαιο; Το 1910 που ανέλαβε την εξουσία, τα σύνορα της χώρας ήταν μέχρι την Μελούνα ( πάνω από την Λάρισα ). Σε δέκα χρόνια, μέχρι το 1920 είχε καταφέρει να αποκτήσει την ελληνική Μακεδονία, την Ήπειρο, την Κρήτη, την Ανατολική και Δυτική Θράκη, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και την προσωρινή διοίκηση της Σμύρνης. Παρόλο τις επιτυχίες, το αποτέλεσμα των εκλογών ήταν ανατρεπτικό. Οι αντιβενιζελικοί συγκέντρωσαν 251 έδρες έναντι 118 των Φιλελευθέρων. Η ήττα των τελευταίων θα μπορούσε να αποδοθεί σε αρκετούς παράγοντες. Πρωτίστως η εξάντληση του κόσμου μετά από τους συνεχείς πολέμους που ακολούθησαν ξεκινώντας από τους βαλκανικούς πολέμους 1912-13, προχωρόντας στην εμπλοκή της χώρας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την λήξη του, καθώς και την προετοιμασία της μικρασιατικής εκστρατείας. Έτσι η κόπωση του λαού αλλά και η οικονομική δυσπραγία για την απαιτούμενη προετοιμασία εξοπλισμών οδήγησαν τον κόσμο να προτιμήσει μια πιο ειρηνική οδό. Ταυτόχρονα το κλίμα πόλωσης που επικρατούσε εντός του κοινωνικού σώματος από τον Α’ Π.Π. ακόμα, αναζωογονήθηκε με την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στον θρόνο. Τα προηγούμενα έτη διακυβερνήσεως του Βενιζέλου θεωρούταν σκληρά αν και ο ίδιος απουσίαζε στην Γαλλία. Στρατιωτικοί νόμοι για την επιβολή καταστάσεως «έκτακτης ανάγκης» εφαρμόζονταν σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού με συνέπεια να χαραχθούν καλά στην μνήμη των Ελλήνων και πόσο μάλλον των αντιβενιζελικών που έκαναν λόγο για δικτατορία. Τέλος, ας μην ξεχνάμε να μελετούμε το πρίσμα και των δύο πλευρών. Ο βασιλιάς σε αντίθεση με τον Βενιζέλο είχε μεγαλύτερη δημοφιλία. Το κύρος του, οι μεγάλες δυνατότητες να συγκινεί τον λαό αλλά και η άψογη διαχείριση του στρατού κατά την περίοδο 1912 -13 , περνώντας τις πόλεις της Μακεδονίας και της Ηπείρου με το έμβλημα του απελευθερωτή, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επιλογή ψήφου των πολιτών.
Στο σημείο αυτό εύλογα μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος για ποιον λόγο επέλεξε ο αρχηγός των Φιλελευθέρων τις εκλογές σε μία περίοδο αστάθειας και καθόλου ευνοϊκή. Ο πόλεμος όμως είχε πλέον λήξει. Επιπλέον πρέπει να επισημανθεί πως στα χρόνια του πολέμου, όλες οι εμπλεκόμενες χώρες είχαν επιβάλλει κατάσταση έκτακτης ανάγκης και ανέστειλαν όλες τις εκλογικές διαδικασίες. Το ίδιο συνέβη και με την Ελλάδα. Επιπλέον, η «Βουλή των Λαζάρων» που είχε προκύψει το 1917, μετά την εκλογική ήττα του τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους , δεν είχε τηρηθεί με αποκλειστικά δημοκρατικά κριτήρια πράγμα που αναγνώριζε και ο ίδιος. Έτσι, δήλωσε ο ίδιος πως αμέσως μετά την υπογραφή ειρήνης με την Τουρκία η Βουλή θα διαλυόταν και θα προκηρύσσονταν εκλογές. Ας μην ξεχνάμε πως ο Βενιζέλος ήταν φιλελεύθερος πολιτικός που επεδίωκε να συμμορφώνεται με το Σύνταγμα σε μια χώρα όπου η κοινοβουλευτική της παράδοση εδράζεται αρκετά νωρίτερα από άλλα βαλκανικά κράτη.
Παράλληλα όμως με όλες τις πολικές αναταράξεις στο εσωτερικό και την αναστροφή των Μεγάλων Δυνάμεων στο αντίθετο «στρατόπεδο» το εθνικιστικό κίνημα του Μουσταφά Κεμάλ άρχισε να αναδύεται όλο και περισσότερο. Κατάφερε να συσπειρώσει ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων που θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις προκλήσεις των ελληνικών δυνάμεων με το πρόσχημα μιας Τουρκίας ανεξάρτητης και ελεύθερης. Με διάφορα διαύλους επικοινωνίας όπως την προπαγάνδα μπόρεσε να παρουσιάσει τους Έλληνες ως ξένη αντιστασιακή δύναμη προς τις Μεγάλες Δυνάμεις ενώ με την διπλωματία του, ήρθε σε συνεννόηση με την Σοβιετική Ένωση ώστε να της δοθεί σημαντική στρατιωτική και οικονομική βοήθεια. Με όλα αυτά τα μέσα και φυσικά τον πανίσχυρο στρατό του κατάφερε να κερδίσει σημαντικές μάχες όπως αυτή του Σαγγάριου που ανέκοψε την ελληνική προέλαση προς την Άγκυρα.
Ο ελληνικός στρατός πλέον μόνος του χωρίς καμία βοήθεια είχε αρχίσει να αποδυναμώνεται και να βρίσκεται ανήμπορος στον εφοδιασμό με αποτέλεσμα να χάνονται και άλλες κρίσιμες μάχες (Αφιόν Καραχισάρ-Πιναρ). Επακολούθως, στις 9 Σεπτεμβρίου 1922 ήταν η κορυφή της τουρκικής αντεπίθεσης Η συντριπτική ήττα των ελληνικών δυνάμεων στην Μικρά Ασία σηματοδοτούσε το τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Ακολούθησαν σφαγές, λεηλασίες και πυρκαγιές σε αρμένικες και ελληνικές κοινότητες ενώ κάτοικοι προσπαθούσαν να επιβιβαστούν σε πλοία το συντομότερο δυνατόν για να σωθούν. Πλέον η ήττα ήταν δεδομένη και ο στόχος ήταν η διασφάλιση της ανθρώπινης ζωής. Πάνω από 1,5 εκατομμύριο Έλληνες εκτοπίστηκαν από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα δημιουργώντας σοβαρή ανθρωπιστική κρίση η οποία δεν άργησε να αντηχήσει στο εσωτερικό της χώρας. Οι αντιδράσεις του κόσμου είχαν ήδη ξεκινήσει με την κρίση αυτή να διχάζει όλο και περισσότερο την ελληνική κοινωνία . Την επαναστατημένη κυβέρνηση έρχεται να διαδεχθεί το στρατιωτικό κίνημα του Ν. Πλαστήρα , Σ. Γονατά, Δ. Αλεξάτου όπου εξαναγκάζουν σε παραίτηση των βασιλιά Κωνσταντίνο με την θέση του να αντικαταστείται προσωρινά από τον γιό του Γεώργιο Β’. Το αποκορύφωμα της κρίσης όμως ήταν η αποπομπή και εκτέλεση με την κατηγορία της έσχατης προδοσίας, έξι εκ των αντιβενιζελικών παραγόντων οι οποίοι θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την κατάρρευση του στρατιωτικού μετώπου στην Μικρά Ασία. Η “Δίκη των Έξι” όπως ονομάστηκε αποτελεί ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα σημεία της ελληνικής ιστορίας.
Τέλος, οι Φιλελεύθεροι έπρεπε να κρατήσουν ακόμα τα ηνία στα χέρια τους γιατί πλέον θα ερχόταν η ώρα της διαπραγμάτευσης με την Τουρκία. Έτσι ακριβώς όπως έγινε και το 1920 , με την μόνη διαφορά πλέον πως ήταν οι ηττημένοι . Το 1923 λοιπόν, στην Λωζάνη της Ελβετίας υπογράφτηκε η συνθήκη που θα καθόριζε τα ελληνικά σύνορα. Ο Βενιζέλος δεν μπόρεσε να κρατήσει την εδαφική του κυριαρχία όπως αυτή επιτεύχθηκε στις Σέβρες και έτσι αποδέχτηκε τα σημερινά ελληνικά σύνορα. Μεταξύ άλλων η ανατολική Θράκη παραχωρήθηκε στην Τουρκία όπως και τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος ενώ η δυτική Θράκη παρέμεινε εντός Ελλάδος. Αναγνωρίστηκε η ελληνική κυριαρχία στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου καθώς οριοθετήθηκαν και τα σύνορα Ελλάδας-Βουλγαρίας. Επιπρόσθετα, ένας ακόμη όρος της συνθήκης ήταν η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, η οποία περισσότερο θρησκευτική ήταν παρά «εθνοτική», μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Εξαιρέθηκαν βέβαια οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και των νησιών Ίμβρος και Τένεδος ενώ από τουρκικής πλευράς εξαιρέθηκαν οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της ελληνικής Θράκης.
Αν και η ανταλλαγή προσδιοριζόταν και για τις δύο πλευρές, η αντιστοιχία του αριθμού ατόμων δεν ήταν ισότιμη. Μόλις 380.000 περίπου μουσουλμάνοι μεταφέρθηκαν στην Τουρκία ενώ το ελληνικό βασίλειο δέχτηκε πάνω από 1.100.000 Έλληνες συμπεριλαμβανομένου και των Ελλήνων που έφυγαν από την τότε επαναστατημένη Ρωσία και Βουλγαρία. Όπως είναι αντιληπτό η μαζική εισροή προσφύγων προκάλεσε άμεσες αντιδράσεις κυρίως σε αυτούς που ήδη ζούσαν στο « μικρό ελληνικό βασίλειο» αφού ας μην ξεχνάμε πως η χώρα είχε υποδεχθεί ένα ακόμη κύμα προσφύγων νωρίτερα με τους Βαλκανικούς πολέμους. Στον αντίποδα όμως, πολλοί από τους πρόσφυγες αποδείχθηκαν επιχειρηματικά μυαλά, διέθεταν κεφάλαια ή σε ορισμένες περιτπώσεις ήταν ιδιαίτερης πνευματικής φύσεως ενώ για τους άπορους δημιουργήθηκε μια Ειδική Επιτροπή Αποκαταστάσεως προσφύγων για την περίθαλψή τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ερχομός μεταξύ των προσφύγων συγγραφέων και ποιητών όπως ο Γ.Σεφέρης, Γ. Θεοτοκάς οι οποίοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επιρροή της πολιτισμικής ,κοινωνικής και οικονομικής ζωής της χώρας
Συμπερασματικά, από την Συνθήκη των Σεβρών μέχρι την Συνθήκη της Λωζάνης η Ελλάδα άλλαξε ολοσχερώς. Δεν άλλαξαν μόνο τα εδαφικά της σύνορα αλλά όλη η νοοτροπία της χώρας. Ένας συνδυασμός παραγόντων όπως η κακή στιγμή/μεταχείριση ( ενδεχομένως) των εσωτερικών εξελίξεων που οδήγησαν στην αλλαγή στάσεως των Μ. Δυνάμεων με συνέπεια και την άνοδο του Κεμαλικού στρατού οδήγησαν την Ελλάδα να σταθεί αδύναμη μπροστά στο μεγάλο όραμα των δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών. Ας μην ξεχνάμε όμως πως μπροστά σε όλα που γνωρίζουμε υποβόσκουν πολλές μυστικές διπλωματικές διεργασίες που εμείς δεν γνωρίζουμε που πιθανό έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στη διαμόρφωση του σημερινού γίγνεσθαι. Άλλωστε άδικα λέγεται πως η διπλωματία είναι το κύριο όπλο της πολιτικής;.
Συντάκτης: Θοδωρής Καραθανάσης
Βιβλιογραφία:
- R.Clogg. « Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας 1770-2013.»
- Α.Συρίγος, Ε.Χατζηβασιλείου. « Μικρασιατική καταστροφή , 50 ερωτήματα και απαντήσεις». Η Μικρασιατική καταστροφή μέσα από τον καθημερινό τύπο. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.