Η δυστοπία στον κόσμο του Orwell μοιάζει περισσότερο από όσο νομίζουμε με τον κόσμο που ζούμε. Γράφει η Μαρία-Ραφαέλα Παπανικολάου.
Το πολιτικό μυθιστόρημα του George Orwell, 1984 (1949) (1) παραμένει ένας από τους πιο ισχυρούς και επίκαιρους πολιτικούς αναστοχασμούς του 20ου αιώνα. Ο Orwell καταφέρνει να σκιαγραφήσει έναν κόσμο απολυταρχίας, όπου ο έλεγχος της ατομικής σκέψης, η παρακολούθηση της κοινωνίας και η χειραγώγηση της αλήθειας είναι τα θεμέλια της εξουσίας. Σήμερα, σχεδόν 75 χρόνια μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, το 1984 εξακολουθεί να είναι ένας καθρέφτης για τις σύγχρονες κοινωνίες, παρακολουθώντας και αποτυπώνοντας τις τάσεις που οδηγούν σε ολοκληρωτικά καθεστώτα και ελέγχουν στην προσωπική ελευθερία.
“Η εκτεταμένη χρήση τεχνολογίας οξύνει τη δημιουργία νέων μορφών απολυταρχίας, όπως η ψηφιακή.”
Παρόλο που ο συγγραφέας προσανατολίζεται στο πρότυπο της κομμουνιστικής κομματικής νόρμας, όσον αφορά το «Κόμμα» στο 1984, εντούτοις μας φέρνει αντιμέτωπους με μία καθεστηκυΐα τάξη πραγμάτων. Στη σύγχρονη εποχή, σε αρκετές περιπτώσεις ο κρατικός μηχανισμός λειτουργεί απολυταρχικά, με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης να γίνονται τα φερέφωνα των πολιτικών. Επί παραδείγματι, το ολοκληρωτικό καθεστώς που επικρατεί στη Βόρειο Κορέα, απαντά πολλά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, μιας στοχευμένης πολιτικής τρόμου, αφανισμού των επαναστατικών φωνών και συνεχούς ελέγχου από μια παρόμοια «Αστυνομία Σκέψης». Μια αέναη καταγραφή και παρακολούθηση προσώπων, η καταστολή αντιφρονούντων, και η χειραγώγηση των απλών άνθρωποι που δεν τολμούν να σκεφτούν αλλιώτικη ζωή από αυτή που έχουν. Η ιστορία βρίθει από τέτοια παραδείγματα φασιστικών δικτατοριών ή και πιο εκλεπτυσμένων δημοκρατικών καθεστώτων.
Πρώτη φορά που ο όρος «Big Brother» αναφέρεται, γίνεται σε αυτό το μυθιστόρημα. Αντικατοπτρίζει ακριβώς, αυτή την παρακολούθηση και την άμεση πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα των πολιτών, συχνά με ιδιοτελή σκοπό. Από την άλλη, οι «Κατάσκοποι», όργανα του συστήματος, μας μεταφέρουν σε ένα ψυχροπολεμικό κλίμα, αντιπροσωπεύοντας άλλες μορφές ελεγκτικού μηχανισμού που σπέρνουν το φόβο και προκαλούν καχυποψία ανάμεσα στους πολίτες.
Αναμφίβολα, αυτό που διαφαίνεται μέσα από την προφητική και εκ βαθέων διάγνωση της πραγματικότητας από τον Orwell, είναι η τάση προς τον αυταρχισμό, την καταπάτηση των ατομικών δικαιωμάτων και την παρακολούθηση των πολιτών, χαρακτηριστικά που διαπερνούν πολλές σύγχρονες κυβερνήσεις. Στη δυστοπία που περιγράφεται, μπορούμε να εντοπίσουμε ξεκάθαρα μια πλειάδα συστοιχιών με το παρόν. Η εκτεταμένη χρήση τεχνολογίας οξύνει τη δημιουργία νέων μορφών απολυταρχίας, όπως η ψηφιακή. Το σύστημα μπορεί να καταγράφει και να ελέγχει την προσωπική ζωή των πολιτών μέσω της τεχνολογίας, ενώ η διάδοση της πληροφορίας μπορεί να χειραγωγείται ή να λογοκρίνεται με ευκολία.
Αν και ο τύπος θεωρείται η τέταρτη εξουσία σε μια δημοκρατία, καθώς παίζει τον ρόλο επόπτη των κυβερνήσεων και των θεσμών, ωστόσο βλέπουμε να αντιμετωπίζει προκλήσεις. Από τα fake news μέχρι την στελέχωση πολιτικών εκστρατειών, συχνά γίνονται φερέφωνα της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας. Έτσι, και στο 1984, το «Δίλεπτο Μίσους» δεν διαδραματίζει απλά τον ρόλο του ενημερωτικού δελτίου, αλλά στοχευμένα φανατίζει τους πολίτες διαχωρίζοντάς τους σε στρατόπεδα.
Παράλληλα, η ανεξέλεγκτη φύση των social media εντείνει τον αποπροσανατολισμό, την παραπληροφόρηση και τον εθνικιστικό παροξυσμό, καλλιεργώντας ένα κλίμα μίσους και ανθρωποφαγίας μεταξύ των πολιτών. Οι λέξεις διαστρεβλώνονται και ο δημόσιος λόγος αποκτά μια λαϊκιστική χροιά, με αποκορύφωμα την διαστρέβλωση της κοινής λογικής. Χαρακτηριστικό είναι το σύνθημα του κόμματος, «Ο πόλεμος είναι ειρήνη, η ελευθερία είναι σκλαβιά, η άγνοια είναι δύναμη», που αποτυπώνει αυτή ακριβώς την συγκεχυμένη οπτική(2). Τέτοιου είδους σκοταδισμό και πόλωση, συναντάμε σε ζητήματα βαρύνουσας σημασίας, όπως το ζήτημα της ποινικοποίησης των αμβλώσεων, που μπαίνοντας στη σφαίρα του δημόσιου λόγου, ευτελίστηκε και τραβήχτηκε από τα μαλλιά, με απόρροια τις άλλοτε ανεδαφικές και υπερβολικές αντιδράσεις ανθρώπων. Άλλο ζήτημα που αποτέλεσε πεδίο διαμάχης ήταν ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών, όπου η ουσία του πράγματος παραμερίστηκε και φυσικά βάσει των τωρινών δηλώσεων του πρωθυπουργού έχασε και την ιδιαιτερότητά του. Στην κορυφή αυτών, βρίσκεται το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη, με πολιτικούς να αποποιούνται των ευθυνών τους και έναν κρατικό μηχανισμό να δείχνει ανικανότητα και ανεπάρκεια, ενώ παράλληλα, σε μερικές περιπτώσεις, τα κομματικά σχήματα δεν άργησαν να καπηλευτούν τον πόνο των αγαπημένων προσώπων των αδικοχαμένων ψυχών.
“Παρατηρείται στο πολιτικό και κοινωνικό προσκήνιο, να διώκονται άτομα τα οποία παραδίδονται στον λαό για να τα κατασπαράξει, αποποιούμενοι οι υπεύθυνοι οποιαδήποτε ευθύνη.”
Σε όλο το βιβλίο παρατηρείται η διεισδυτικότητα του Orwell σε θέματα που αφορούν όλο το φάσμα της απολυταρχικής πραγματικότητας. Η «Διπλοσκέψη» τόσο επίκαιρη και τόσο καταδυναστευτική για τους ανθρώπους που εκλείπουν θάρρους και ειλικρίνειας, επιβάλλει την επανεξέταση των όσων πρόκειται να πει κανείς. Κοινώς, η υποκρισία διαμορφώνει τις απόψεις των ανθρώπων, οι οποίοι κινούνται με γνώμονα το πλαίσιο στο οποίο τυγχάνουν να βρίσκονται κάθε φορά. Αντίστοιχα, στη πολιτική ζωή, τα λόγια δεν έχουν περαιτέρω αντίκρισμα, παρά μόνο τη στιγμή που ξεστομίζονται. Η ξύλινη γλώσσα των πολιτικών προσωπικοτήτων, οι φρούδες ελπίδες που δημιουργούν στους πολίτες και οι ανεκπλήρωτες υποσχέσεις, συνθέτουν την εικόνα της πολιτικής σκηνής.
Η παρέμβαση στην ιστορία, ζήτημα που θίγεται μέσα στο έργο, εξυπηρετεί ιδεολογικούς κομματικούς σκοπούς, φανατίζοντας, διχάζοντας και συσκοτίζοντας τον κόσμο. Άλλωστε, δεν πρόκειται για κάτι που δεν έχουμε βιώσει ως χώρα, με τραγική απόρροια των θάνατο αρκετών ανθρώπων σε πορείες, την πόλωση συγκεκριμένων ομάδων με αντιδημοκρατικό ιδεολογικό πρόσημο, οδηγώντας στη διάλυση της κοινωνικής συνοχής και τις συνεχείς συγκρούσεις.
Διαβάστε επίσης:
Σαν δαμόκλειος σπάθη, κρέμεται πάνω από τα κεφάλια των πολιτών, η «Κρεμάλα». Είναι μια πανάρχαια τακτική που λειτουργεί σαν φόβητρο για τις μάζες, ενώ ταυτοχρόνως κάποιος αποδιοπομπαίος τράγος καταδικάζεται σε θάνατο. Στην αρχαία Ρώμη τέτοιου είδους θεάματα στον ιππόδρομο έδιναν την ευκαιρία στους πολίτες να ξεσπάσουν το μίσος και το θυμό τους για την πολιτική ηγεσία σε κάποιον συνάνθρωπό τους. Έτσι πολλές φορές, παρατηρείται στο πολιτικό και κοινωνικό προσκήνιο, να διώκονται άτομα τα οποία παραδίδονται στον λαό για να τα κατασπαράξει, αποποιούμενοι οι υπεύθυνοι οποιαδήποτε ευθύνη.
Ξεχωριστό κεφάλαιο στην ανθρώπινη ιστορία, είναι οι μαζικές εκκαθαρίσεις πληθυσμών και εθνών. Ο Orwell λειτουργεί καταγγελτικά απέναντι σε τέτοιες πρακτικές, που αποτελούν μελανά σημεία στην ιστορία. Η άνοδος του ναζισμού και οι μαζικές γενοκτονίες που έλαβαν χώρα όχι μόνο την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά νωρίτερα και αργότερα, μαζί με τους πολέμους που διοχετεύονται από χώρες που εξουσιάζουν τον κόσμο, αποδεικνύουν περίτρανα την ηθική παρακμή του κόσμου. Σύγχρονα παραδείγματα, είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία, στη Συρία και τελευταία στην Παλαιστίνη. Πόλεμοι, που πίσω τους κρύβουν οικονομικά και γεωπολιτικά συμφέροντα και που αδιαφορούν για τη τύχη των ανθρώπων, οι οποίοι αντιμετωπίζονται ως αριθμοί. Είναι γεγονός ότι, η υπόσταση των ανθρώπων δεν έχει ιδιαίτερη βαρύτητα μιας και η μνήμη των θανόντων και των θυμάτων βίας περιορίζεται σε μια ψυχρή αριθμητική αναφορά σε κάποιο δελτίο ειδήσεων.
Και εκεί που κάποιος νομίζει πώς η παράνοια αρχίζει να φθίνει, έρχεται ο συγγραφέας να τον διαψεύσει. Οι τρεις κινητήριες δυνάμεις της ζωής ενός ελεύθερου ανθρώπου, η σκέψη, ο έρωτας και η γνώση, καταστρατηγούνται, με την εφαρμογή τους, να επιφέρει τον θάνατο. Συγκριτικά με το παρόν, δημιουργείται ένα κλίμα, όπου η κριτική ικανότητα που καλλιεργείται μέσω της γνώσης και της παιδείας, δεν είναι συμφέρουσα για την εκάστοτε ηγεσία. Προτιμάται ένας πνευματικός λήθαργος, με τον προσωπικό δαίμονα (3) του καθενός να αδυνατεί να βρει την πορεία προς το φως της ελεύθερης σκέψης και της δημιουργικότητας. Ο έρωτας, η ανώτερη δύναμη όλων, αυτή που δίνει ζωή στην ανθρωπότητα, παραμερίζεται και στη θέση του μπαίνει ο πουριτανισμός, καχυποψία και η μιζέρια.
Εν τέλει, ο ήρωας στο 1984, χάνεται άδοξα, παρά την επαναστατική του σκέψη και πορεία. Ίσως εμείς να είμαστε πιο τυχεροί, ζώντας σε ένα δημοκρατικό περιβάλλον με όλα τα τρωτά του σημεία, συνεχίζουμε να παλεύουμε για κάτι το υψηλό. Από τις βασικές μεθόδους που αφορούν την διαφύλαξη των προσωπικών δεδομένων, την παραδοσιακή μορφή διαμαρτυρίας και αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, μέχρι και την τέχνη, υπάρχει μια ποικιλία δράσεων πολιτικής και κοινωνικής αφύπνισης στη διάθεση του ανθρώπου. Η ατομική και συλλογική δράση για τη διατήρηση της ελευθερίας του λόγου, της ιδιωτικότητας και της πολιτικής ανεξαρτησίας παραμένει κρίσιμη σε έναν κόσμο που συνεχώς καταστρώνει νέες στρατηγικές ελέγχου. Για αυτό και η τέχνη, άλλοτε η ποίηση και άλλοτε η μουσική, επιδιώκουν να ταράξουν τα λιμνάζοντα νερά της κοινωνίας. Είναι σύνηθες και αναγκαίο, οι ποιητές και οι καλλιτέχνες να διακατέχονται από έναν πνευματικό αντικομφορμισμό που διοχετεύεται μέσα από τα εκάστοτε έργα τους. Μια γενιά ποιητών που επέδειξε έντονο υπαρξιακό και πολιτικό προβληματισμό ως προς την εκφυλιστική πολιτική του κρατικού μηχανισμού, συχνά με χρήση βωμολοχιών που πλαισίωναν ακριβώς αυτή την αντισυστημική αντίληψη, είναι η γενιά του 70’ (4).
Στη σύγχρονη εποχή, μπορούμε να διακρίνουμε και ορισμένους καλλιτέχνες της ραπ σκηνής, όπως ο Λεξ, που εισχωρεί με τους στίχους του, βαθιά στην κοινωνική σαθρότητα και την πολιτική διάβρωση της σημερινής εποχής. Πάντα επίκαιρος, διεκδικεί μια θέση σε μια κοινωνία όπου το διαφορετικό, το όμορφο, το αγνό, καταδικάζεται στη λήθη. Όπως και στον Orwell έτσι και στον Λεξ, η δίνη της πολιτικής και κοινωνικής εξαθλίωσης, δημιουργεί ένα καθεστώς τρόμου, μιζέριας, προπαγάνδας και κατασκοπείας. Παραθέτω κλείνοντας, μερικές ρίμες από το κομμάτι Πολυκατοικίες «[…] Ωραία, ρευματοκλοπές, υποτροπές, λογαριασμοί/ Ανεργία, αφραγκία, μπάτσοι,/ Χρυσή Αυγή Μεροκάματα του τρόμου, εξώσεις, πληστηριασμοί/ Κι η γειτόνισσα να λέει πως γίναμε γραφικοί. […] Κουτσομπόλες διαχειρίστριες, ρουφιάνοι θυρωροί/ Τρωκτικά μ‘ ακουστικά ακούν τις συνομιλίες/ Μας χαζεύουν οι εξωγήινοι μέσα από το κουτί/ Κανένας ασφαλής μέσα στις πολυκατοικίες».
Συντάκτης: Μαρία – Ραφαέλα Παπανικολάου
More by Μαρία – Ραφαέλα Παπανικολάου:
Πήγές/Βιβλιογραφία:
Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.