Τι συμβαίνει με τον σωφρονισμό των ανήλικων; Η Μαρία Κυριακοπούλου γράφει στο WPM για τις συνθήκες σωφρονισμού διεθνώς αλλά και εντός Ελλάδας. 

Μία από τις πιο συνηθισμένες πολιτικές, για την αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων, που δυστυχώς όλο και αυξάνεται, είναι ο σωφρονισμός, δηλαδή η κράτησή τους σε ειδικά σωφρονιστικά ιδρύματα, τα οποία είναι οργανωμένα, σύμφωνα με την ηλικιακή τους ομάδα και τις ανάγκες τους. Βέβαια, μπορούν να διαπιστωθούν διαφορές σε σχέση με το παρελθόν και το παρόν, το εσωτερικό, αλλά και το εξωτερικό. 

Στην Ελλάδα, η ιστορία του προαναφερθέντος συστήματος, ανάγεται στις απαρχές του νέου ελληνικού κράτους. Κατά την εποχή εκείνη, ανήλικοι θεωρούνταν οι νέοι κάτω των δεκατεσσάρων ετών. Οι ανήλικοι, οι οποίοι είχαν ηλικία μικρότερη των δέκα ετών, δεν ήταν υπόχρεοι τιμωρίας, καθώς δεν ήταν δυνατόν να τους καταλογιστούν ευθύνες για τις πράξεις τους. Ωστόσο, μπορούσαν να υποβληθούν σε αστυνομική επιτήρηση. Όμως, όσοι ανήλικοι ήταν άνω των δέκα έως δεκατεσσάρων ετών, τιμωρούνταν με ειδική μεταχείριση. Πιο συγκεκριμένα, οι ποινές ήταν ανάλογες με εκείνες των ενηλίκων, αλλά η διάρκεια έκτισής τους ήταν η μισή. Οι ανήλικοι, οι οποίοι ήταν άνω των δεκατεσσάρων ετών, είχαν την ίδια μεταχείριση με τους ενήλικες. Επιπλέον, υπήρχαν νομοθετικές ρυθμίσεις, οι οποίες προέβλεπαν τον εγκλεισμό των ανηλίκων σε ειδικά ιδρύματα, όπως αναμορφωτήρια και άσυλα, ακόμη και αν δεν είχαν προβεί σε κάποια αξιόποινη πράξη, μόνο και μόνο επειδή θεωρούνταν ύποπτοι για ηθική παρεκτροπή.  

“Στο σημερινό ποινικό δίκαιο ανηλίκων, επικρατούσες κυρώσεις είναι τα αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα”

Οι ρυθμίσεις αυτές ήταν αντίθετες με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επομένως, γίνεται κατανοητό, πως το ποινικό δίκαιο ήταν αρκετά αυστηρό και πως σκοπός του ήταν η τιμωρία. Κατά την διάρκεια των επόμενων δεκαετιών του 20ού αιώνα, έγινε μια προσπάθεια αναμόρφωσης του συστήματος, με έμφαση στην διαπαιδαγώγηση του παιδιού, που οριστικοποιήθηκε με τον Ποινικό Κώδικα του 1950. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον κώδικά αυτόν, ανήλικοι θεωρούνταν οι νέοι κάτω των δεκαοχτώ ετών. Τα παιδιά που είχαν ηλικία μικρότερη των εφτά δεν τιμωρούνταν, ενώ οι ανήλικοι που ανήκαν στην ηλικιακή ομάδα μεταξύ των εφτά και δεκαοχτώ ετών, έρχονταν αντιμέτωποι με  ποινές, οι οποίες αφορούσαν τον εγκλεισμό τους σε ειδικό σωφρονιστικό ίδρυμα, μετά από δικαστική απόφαση. Ωστόσο, ανάλογα με τον καταλογισμό του δράστη, το δικαστήριο υπήρχε περίπτωση να αποφασίσει πως ο ανήλικος ήταν ορθότερο να υποβληθεί σε θεραπευτικά ή αναμορφωτικά μέτρα, ώστε να επέλθει ο σωφρονισμός αυτού.  

Στο σημερινό ποινικό δίκαιο ανηλίκων, επικρατούσες κυρώσεις είναι τα αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα, όπως αυτά αναγράφονται στις διατάξεις των άρθρων 122 και 123 του νέου Ποινικού Κώδικα. Η εφαρμογή του ποινικού σωφρονισμού, του εγκλεισμού δηλαδή των ανήλικων δραστών σε ειδικά καταστήματα κράτησης, αποτελεί σπανιότερη κύρωση, η οποία επιβάλλεται σε βάρος ανηλίκων από δεκαπέντε έως δεκαοκτώ ετών, μόνο σε περίπτωση που τα αναμορφωτικά και τα θεραπευτικά μέτρα κριθούν ως ακατάλληλα για τη μεταχείριση του ανηλίκου. Στο άρθρο 127 του Ποινικού Κώδικα, γίνεται λόγος για την φυλάκιση του ανηλίκου σε σωφρονιστικό κατάστημα. Βασική προϋπόθεση για να συμβεί αυτό είναι η τέλεση πράξης, που αν την τελούσε ενήλικας θα ήταν κακούργημα τιμωρούμενο με ισόβια κάθειρξη. Σε περίπτωση πάντως αμφιβολιών, σχετικά με την ύπαρξη ποινικής ευθύνης στο πρόσωπο του δράστη, θα πρέπει η διάταξη του άρθρου 127 να ερμηνεύεται προς όφελος του ανηλίκου, δηλαδή, να εφαρμόζεται η ευνοϊκότερη για αυτόν εκδοχή, σύμφωνα με την γενική αρχή <<in dubio pro reo>> ή και με την ειδική για τους ανήλικους αρχή <<in dubio pro juvene>>.  

Ειδικότερα, στην  πρώτη παράγραφο του ανωτέρου άρθρου, γίνεται λόγος για ειδική και εμπεριστατωμένη αιτιολογία του δικαστηρίου που αποφασίζει για την επιβολή ποινικού σωφρονισμού σε βάρος του ανηλίκου, η οποία πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες τέλεσης της πράξης και την προσωπικότητα του ανηλίκου. Στην δεύτερη παράγραφο, αναφέρεται ότι στη δικαστική απόφαση που επιβάλλει ποινικό σωφρονισμό, θα πρέπει να ορίζεται η χρονική διάρκεια του εγκλεισμού. Μάλιστα, στη μικρότερη παραμονή των ανηλίκων στο σωφρονιστικό κατάστημα, και άρα στη μείωση των αρνητικών συνεπειών που αυτή συνεπάγεται, συμβάλλει και το άρθρο 14 του Ν. 4322/2015, που παρουσιάζει την δυνατότητα απόλυσης του ανηλίκου υπό όρο, σε χρονικό σημείο σχετικά σύντομο από την τοποθέτησή του στο ειδικό κατάστημα κράτησης.  

Στην Ελλάδα τα πράγματα παρουσιάζονται χειρότερα, ειδικότερα όσον αφορά το θέμα της βίας.

Σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, το νομικό πλαίσιο, συμπεριλαμβανομένης της <<Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού>> του 1989, των <<στοιχειωδών κανόνων των Ηνωμένων Εθνών για την απονομή δικαιοσύνης σε ανηλίκους>> (κανόνων του Πεκίνου) του 1985, των <<κανόνων των Ηνωμένων Εθνών για την προστασία των ανηλίκων που στερούνται της ελευθερίας τους>> (κανόνες της Αβάνας) του 1990 και <<των κατευθυντήριων γραμμών των Ηνωμένων Εθνών για την πρόληψη της εγκληματικότητας των νέων>> (κατευθυντήριες γραμμές του Ριάντ) του 1990, αναφέρεται συνοπτικά πως όλοι οι ανήλικοι που στερούνται την ελευθερία τους πρέπει να κρατούνται σε ειδικά κέντρα, ειδικά σχεδιασμένα για τις ανάγκες τους και επανδρωμένα από εκπαιδευμένο προσωπικό. Επίσης, το ειδικό αυτό κέντρο πρέπει να παρέχει θετικές και εξατομικευμένες συνθήκες κράτησης για τα νεαρά άτομα. Δηλαδή, εκτός από το ότι πρέπει να έχουν επαρκές μέγεθος, καλό φωτισμό και εξαερισμό, οι χώροι ύπνου και διαβίωσης πρέπει να έχουν σωστή επίπλωση και καλή διακόσμηση. Όσον αφορά ειδικότερα τα κορίτσια, θα πρέπει να έχουν άμεση πρόσβαση σε εγκαταστάσεις υγιεινής και πλυσίματος, καθώς και παροχή ειδών υγιεινής, όπως σερβιέτες. Η ύπαρξη προγράμματος καθημερινών δραστηριοτήτων είναι ένα ακόμη πολύ σημαντικό θέμα. Συνεπώς, πρέπει να τους προσφέρεται ένα πλήρες πρόγραμμα επιμόρφωσης, φυσικής αγωγής, αθλητισμού, επαγγελματικής εκπαίδευσης και αναψυχής. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με την οργάνωση <<Human Rights Watch>>, η κακομεταχείριση από τους συγκρατούμενους, αλλά και από το ειδικό προσωπικό, αποτελούν ιδιαίτερο κίνδυνο για τους ανήλικους κρατούμενους, όπως και η έλλειψη ιδιωτικότητας στο μπάνιο, καθώς υπάρχει σοβαρός κίνδυνος σεξουαλικής παρενόχλησης.  

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, κατά τη διάρκεια της επίσκεψης της αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτρoπής για τηv Πρόληψη τωv Βασαvιστηρίωv και της Απάvθρωπης ή Ταπειvωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (Ε.Π.Β.) το 2016, διαπίστωσε ότι τα παραπάνω προβλήματα είχαν επιδεινωθεί. Συγκεκριμένα, διαπίστωσε τουλάχιστον οχτώ περιπτώσεις καταγγελίας ανηλίκων για βιαιοπραγίες ή καταχρηστική συμπεριφορά από το προσωπικό. Ορισμένες από αυτές τις καταγγελίες οδήγησαν τους υπαιτίους σε παραπομπή στις αστυνομικές υπηρεσίες, ενώ ελάχιστες είχαν οδηγήσει σε πειθαρχικές διαδικασίες. Η αντιπροσωπεία πληροφορήθηκε ότι οι καταγγελίες βίας κατά των ανηλίκων αναφέρονται στις υπηρεσίες προστασίας των παιδιών της κοινότητας, όπου υπήρχαν υπάλληλοι εξειδικευμένοι. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με το προσωπικό, οι καθυστερήσεις στις απαντήσεις από τους συγκεκριμένους υπαλλήλους, ήταν δυνατό να διαρκέσουν εβδομάδες ή και μήνες. Καθυστερήσεις, όμως, παρατηρήθηκαν και στις απαντήσεις από την πλευρά των αρχών, στις περιπτώσεις που τα βίαια περιστατικά τους έγιναν γνωστά. Στην Τουρκία, παρατηρήθηκε παρόμοια κατάσταση. Η αντιπροσωπεία δέχθηκε καταγγελίες για σωματική κακομεταχείριση στην φυλακή ανηλίκων Sincan, που οι περισσότερες από αυτές αφορούσαν χτυπήματα με γροθιές και κλωτσιές ή χτυπήματα με πλαστικό σωλήνα στα χέρια και τα πέλματα των ποδιών. Μάλιστα, πολλοί νεαροί που ερωτήθηκαν από την αντιπροσωπεία, πίστευαν πως είναι βέβαιο ότι θα λάβουν κάποια μορφή σωματικής τιμωρίας σε περίπτωση που συμπεριφέρονταν άσχημα. Περαιτέρω, ένας μεγάλος αριθμός καταγγελιών υπήρχε και από ανηλίκους της φυλακής Ε΄ τύπου Şanlıurfa, όπου μερικοί από αυτούς ισχυρίστηκαν ότι έλαβαν τα λεγόμενα <<χτυπήματα καλωσορίσματος>>.  

Εκτός από τα γεγονότα της βίας και κακομεταχείρισης, οι περισσότερες μονάδες των φυλακών Diyarbakır, Gaziantep και Şanlıurfa ήταν σε κακή κατάσταση. Το επίπεδο υγιεινής ήταν πολύ χαμηλό, ενώ η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα προβληματική στις φυλακές Gaziantep και Şanlıurfa, όπου κρατούνταν περισσότερα άτομα σε σχέση με τα διαθέσιμα κρεβάτια, κι έτσι οι τρόφιμοι αναγκάζονταν να μοιράζονται τα κρεβάτια τους ή να κοιμούνται σε στρώματα στο πάτωμα.  Έπιπλα, όπως τραπέζια και καρέκλες, ήταν επίσης ανεπαρκή και πολλοί κρατούμενοι υποχρεώνονταν να γευματίζουν στο πάτωμα. Ωστόσο, στα συγκεκριμένα σωφρονιστικά ιδρύματα ανηλίκων, η κατάσταση δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα, μέχρι και σήμερα. 

Η εφαρμογή αυτών των εναλλακτικών μορφών ποινικής μεταχείρισης θα μείωνε τις καταστρεπτικές συνέπειες του εγκλεισμού στην προσωπικότητα του ανήλικου.

Στην Ελλάδα τα πράγματα παρουσιάζονται χειρότερα, ειδικότερα όσον αφορά το θέμα της βίας. Η δόκτωρ εγκληματολογίας, με ειδικότητα ανάλυσης προφίλ δραστών, Δέσποινα Σβουρδάκου, έχει επισημάνει: << Ό,τι και να κάνουν οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι, η διοίκηση και η πολιτεία δεν θα πάψει ποτέ αυτό να υφίσταται, η βία μειώνεται αλλά δεν εξαλείφεται. Μόλις κλείσουν οι πόρτες της φυλακής ξεκινά η “ζούγκλα”>>. Πριν σχεδόν έναν χρόνο μάλιστα, από τις φυλακές της Κασσαβέτειας, ένας δεκαεξάχρονος κατήγγειλε άγριους ξυλοδαρμούς και ομαδικούς βιασμούς. <<Με βίαζαν πέντε άτομα σχεδόν κάθε βράδυ για περίπου δεκαπέντε ημέρες, μέχρι που αποφυλακίστηκα. Ο ένας τελείωνε, ο άλλος ξεκινούσε>>, είχε πει ο δεκαεξάχρονος. Ο ίδιος μάλιστα, ανέφερε πως την πρώτη μέρα που εισήλθε στο κέντρο κράτησης, του έκλεψαν τα ρούχα και τον εξανάγκασαν να παίξει ξύλο με συγκρατούμενο του. Ήταν το απαραίτητο <<τελετουργικό υποδοχής>>. Ο ανήλικος είπε πως ζήτησε να μεταφερθεί σε πτέρυγα προστασίας από την δεύτερη κιόλας μέρα. <<Τέσσερα άτομα με έριξαν στο πάτωμα και άρχισαν να με χτυπούν με κλωτσιές και μπουνιές. Με πατούσαν κάτω>>. Μάλιστα, χρειάστηκε να μεταφερθεί στο νοσοκομείο. Όμως, οι γονείς του ενημερώθηκαν για τον βάναυσο ξυλοδαρμό και τους βιασμούς κατόπιν δικής τους επιμονής, καθώς το παιδί είχε να επικοινωνήσει μαζί τους τρεις μέρες. Η μητέρα του δεκαεξάχρονου ανέφερε: <<Απαίτησα να με πάρει με κάμερα το παιδί μου, που ήταν πρησμένο παντού και χτυπημένο στο μάτι. Ούτε ο διευθυντής, ούτε ο αρχιφύλακας, ούτε η κοινωνική λειτουργός δεν μας πήραν ποτέ τηλέφωνο να μας πουν τι γινόταν>>. Δήλωσε επιπλεόν, πως τον γιο της τον κακοποιούσαν και τον βίαζαν πέντε αλλοδαποί, ενώ ο ίδιος ο ανήλικος, εξήγησε ότι: <<Ο υπάλληλος καθόταν στο γραφείο, εκεί στο θυρωρείο, που και να θέλουν δεν σε ακούνε. Τα άλλα παιδιά στο κελί κοιμόντουσαν, ενώ αυτοί κοίταγαν πρώτα στο κελί, αν οι άλλοι κοιμούνται, και μετά έκαναν ό,τι κάνανε. Κι από την πρώτη φορά που έφαγα το ξύλο φοβόμουν εκεί κάθε μέρα, μέχρι να φύγω από κει μέσα. Με είχαν στοχοποιήσει, όπως κι ένα άλλο παιδί>>.  

Δυστυχώς, την ίδια στιγμή που στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες οι ανήλικοι παραβάτες απομακρύνονται από την φυλακή με την επιβολή εναλλακτικών μέτρων, στην Ελλάδα δεν ακολουθείται η ίδια τακτική. Καλείται, λοιπόν, η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα να επανεκτιμήσει τον ρόλο των θεσμών, οι οποίοι ήδη από την προηγούμενη δεκαετία αποδείχθηκαν χαμηλών προσδοκιών, σχετικά με την διαχείριση κοινωνικών προβλημάτων, όπως η παραβατικότητα των ανηλίκων, που ταλανίζει ιδιαίτερα τον ελληνικό χώρο. Ενώ υπάρχουν  διατάξεις που προβλέπουν και θεσμούς εξωιδρυματικής πρόληψης και αντιμετώπισης της νεανικής παραβατικότητας, όπως η κοινωφελής εργασία, στην πραγματικότητα οι ρυθμίσεις αυτές παραμένουν ανεφάρμοστες. Η εφαρμογή αυτών των εναλλακτικών μορφών ποινικής μεταχείρισης θα μείωνε τις καταστρεπτικές συνέπειες του εγκλεισμού στην προσωπικότητα του ανήλικου. Παρόλα αυτά, αν δεν δύναται ο σύγχρονος νομοθέτης να προβεί σε τροποποιήσεις, θα πρέπει να επανεξετάσει, τουλάχιστον, το ζήτημα των σωφρονιστικών ιδρυμάτων. Θα πρέπει να επανεξεταστεί το ζήτημα της ανταπόδοσης και των στόχων που η δικαιοσύνη θέτει, ώστε να προσαρμοστεί καλύτερα η νομοθεσία για τους ανήλικους δράστες στα πραγματικά δεδομένα. 

Συντάκτης: Μαρία Κυριακοπούλου

More about Μαρία Κυριακοπούλου :

Οι σχέσεις Βορείου και Νοτίου Κορέας

Πηγές: 

  • Παπαχρήστου, Δ. (2012). Συνθήκες διαβίωσης και υγειονομική περίθαλψη των κρατουμένων. Εκδόσεις Σάκκουλα. 
  • Πιτσελά, Α. (2022). Η ποινική αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων. Εκδόσεις Σάκκουλα. 8η έκδοση. 
  • Κουράκης, Ν.Ε. (2006). Το θεσμικό πλαίσιο του δικαίου ανηλίκων (Ελλάδα και Ευρώπη), από  https://courakis.gr/arthra-keimena 

Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας. 

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.