Η cancel culture δεν έχει μόνο θετικές πλευρές. Τι συμβαίνει όταν ξεφεύγει η κατάσταση; Η Μαρία Ραφαέλα Παπανικολάου εξηγεί.
Στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, το λεξιλόγιο του σύγχρονου ανθρώπου έρχεται να εμπλουτίσει η έννοια της «κουλτούρας της ακύρωσης». Καθώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχουν αναδειχθεί στη σημαντικότερη πλατφόρμα για την έκφραση απόψεων, το φαινόμενο του «cancel culture» έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις.
Η «κουλτούρα της ακύρωσης», αφορά τη δημόσια κατακραυγή και την απόσυρση υποστήριξης προς ένα άτομο, είτε πολιτικό, είτε καλλιτέχνη, είτε οποιοδήποτε δημόσιο πρόσωπο, λόγω κάποιας συμπεριφοράς ή απόψεών του, που κατά την κρίση μιας μερίδας πολιτών ή και ολόκληρης της κοινωνίας αντιβαίνει τον κώδικα δεοντολογίας.
“Τα κινήματα όπως το Black Lives Matter και το #MeToo, έτριξαν συθέμελα τις όποιες αξιώσεις για απόδοση τιμής σε ιστορικά πρόσωπα και προσωπικότητες δημοσίου ενδιαφέροντος.”
Το φαινόμενο αυτό, έχει τις ρίζες του στο ακτιβιστικό κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα και την κοινωνική δικαιοσύνη. Στη δεκαετία του 1960, τα κινήματα αυτά στόχευαν στην απόδοση ευθυνών για τις φυλετικές ανισότητες, τις κοινωνικές αδικίες και διακρίσεις. Ωστόσο, η σύγχρονη έκφραση της «κουλτούρας της ακύρωσης» αναδύθηκε με τη διάδοση των social media, όπου η μαζική επικοινωνία και ο άμεσος διάλογος έδωσαν τη δυνατότητα στο κοινό, να αντιδρά έντονα και συχνά με αμφιλεγόμενο και μη δημοκρατικό τρόπο.
Υπέρ του φαινομένου αυτού, συνηγορούν πολλοί λόγοι, που επιβεβαιώνουν τη σημαντικότητα της ύπαρξής του. Πολλές φορές, άτομα με δημόσιο λόγο αλλά και εταιρίες, οργανισμοί και διάφοροι άλλοι φορείς, χρησιμοποιούν τη δύναμή τους με ανήθικο τρόπο, (προς)βάλλοντας τις ευάλωτες ομάδες. Πιο συγκεκριμένα, το παρόν κίνημα ανέδειξε ζητήματα του παρελθόντος, όπως η σεξουαλική παρενόχληση – κακοποίηση, ο ρατσισμός και οι ανισότητες. Η Laure Murat, με το βιβλίο της Ποιος ακυρώνει τι; Σκέψεις για τη cancel culture (2022, μτφρ. Γιάννης Κτενάς, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα), εξετάζει την καθοριστική συμβολή της στη μεταβολή των θεσμών και της εξουσίας. Εστιάζει στη θετική πλευρά του ζητήματος μέσα από την κριτική ματιά της ιστορικού, υποστηρίζοντας πως η κουλτούρα αυτή, αποτελεί έναυσμα για αμφισβήτηση και αποκαθήλωση σημαντικών προσωπικοτήτων της ιστορίας αλλά και αφηγημάτων που συνδέονται με τις φυλετικές διακρίσεις, τον ιμπεριαλισμό και σωβινισμό. Τρανά παραδείγματα, τα κινήματα Black Lives Matter (2013) και το #MeToo (2017-) που έτριξαν συθέμελα τις όποιες αξιώσεις για απόδοση τιμής σε ιστορικά πρόσωπα και προσωπικότητες δημοσίου ενδιαφέροντος.
“Οι αρνητικές πτυχές της «κουλτούρας της ακύρωσης», εφιστούν την προσοχή, ώστε αυτό το φαινόμενο να μη χάσει την αξία του και τον σκοπό του.”
Από την άλλη πλευρά, η σφοδρότητα της «κουλτούρας της ακύρωσης», για τη Murat, έρχεται σε πλήρη συνάφεια με τη βία που ασκεί η εξουσία. Άλλωστε, οι ρηξικέλευθες αλλαγές συνοδεύονται με την ακρότητα και τη βιαιότητα. Η ίδια, μας υπενθυμίζει πως με διάταγμα της 14ης Αυγούστου 1792, η Νομοθετική Συνέλευση στη Γαλλία, προχώρησε σε διάταγμα για την καταστροφή αγαλμάτων βασιλέων, που συνδέονταν με το Παλαιό Καθεστώς. Κάνοντας μία πρόχειρη ιστορική αναδρομή, θα μπορούσαμε να πούμε πως η καταστροφή των Ερμών Στηλών από τον Αλκιβιάδη που θεωρήθηκε ως πράξη ιεροσυλίας, στην πραγματικότητα είχε πολιτική διάσταση καθώς για πολλούς μελετητές αλλά και για τους ίδιους τους Αθηναίους, στόχευε στην ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα (Kagan Donald, 2005, The Peloponnesian War, Harper Collins Publishers, 265). Αναντίρρητα, τέτοιου είδους πράξεις σηματοδοτούν το ξεκίνημα μιας νέας τάξης πραγμάτων που ωθούν τον κόσμο να αμφισβητήσει και να εναντιωθεί, οδεύοντας σε μία πορεία προς τη δικαιοσύνη και την ελευθερία, όπως αυτός τις αντιλαμβάνεται κάθε φορά.
Στον αντίποδα οι αρνητικές πτυχές της «κουλτούρας της ακύρωσης», εφιστούν την προσοχή, ώστε αυτό το φαινόμενο να μη χάσει την αξία του και τον σκοπό του. Αρκετές είναι οι περιπτώσεις, όπου η αντίδραση της κοινωνίας είναι δυσανάλογη με το αδίκημα, ώστε το άτομο αποκλείεται από επαγγελματικές ευκαιρίες και χάνει την υπόληψή του, ακόμα και το αίσθημα της ασφάλειας. Επιπλέον, αυτός ο απόλυτος εξοστρακισμός του ατόμου, συχνά δεν αφήνει περιθώρια για αποκατάσταση και αυτοβελτίωση. Η ακραία αυτή τιμωρία και η οχλοκρατική διάθεση που τη διακατέχει, μπορεί να υποκινείται από προσωπικά συμφέροντα και χωρίς την κατάλληλη εξέταση του πλαισίου που το άτομο ενεργεί λανθασμένα, μπορεί να έχει καταστρεπτικές συνέπειες σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Ο Geoff Shullenberger στο άρθρο του The New Net Delusion αναφέρεται σε μία αρθρογράφο των New York Times, Annalee Newitz, η οποία υποστηρίζει πως «Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης… έχουν μεταβάλει τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε και υπονομεύουν τη δημοκρατική διαδικασία». Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι, καταδικάζονται πολλές φορές άνθρωποι χωρίς να έχει προηγηθεί κάποια κριτική αποτίμηση του λάθους τους. Για τα όσα η Laura Murat υποστηρίζει, μπορεί κανείς να πει, πως μεγάλες προσωπικότητες της πολιτικής, καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής σκηνής, μπαίνουν οι ίδιοι και τα έργα τους στο στόχαστρο της «cancel culture», μη λαμβάνοντας υπόψη το συγκείμενό τους. Και αυτό γιατί το συγκεκριμένο κίνημα , επιχειρεί να ερμηνεύσει το παρελθόν με όρους του παρόντος, κάνοντας σοβαρούς αναχρονισμούς και προκαλώντας σύγχυση. Ο Hans – Robert Jauss, αναφέρει χαρακτηριστικά πως, «ένα καλλιτέχνημα κρίνεται στη συμβολή του ορίζοντα των προσδοκιών, αφενός του δέκτη και αφετέρου της εποχής του κειμένου». Αυτό σημαίνει, ότι η αμφισβήτηση ενός έργου ή μίας προσωπικότητας, πρέπει να εξετάζεται κριτικά και μέσα στο πλαίσιο της συγχρονικότητας της εποχής του, όχι με αφοριστικό τρόπο αλλά πάντα με διάθεση διαλόγου. (Jauss H. R. 1955, Η θεωρία της πρόσληψης, Τρία Μελετήματα, μτφρ. Μ. Πεχλιβάνης, Αθήνα: Εστία.)
Σε μία γενική αποτίμηση της «cancel culture» με γνώμονα την πολιτική και κοινωνική της διάσταση και εμπλοκή, μπορούμε να υπογραμμίσουμε τα εξής. Ο ελευθεριακός χαρακτήρας του κινήματος και ίσως όχι τόσο ο φιλελεύθερος, συχνά καταπιέζει και δεν αποσυμφορεί την κοινωνία από τα προβλήματά της. Παγιδεύεται σε έναν φαύλο κύκλο, όπου η δημοκρατία γίνεται δικτατορία, αφού οδηγείται από τη δικτατορία του ενός προσώπου – την οποία ψέγει – στη δικτατορία των μερικών και έπειτα των περισσοτέρων (aka: λαϊκισμός). Το ίδιο πράγμα συμβαίνει και σε κοινωνικό επίπεδο, όπου μεταβάλλεται σε κουλτούρα της ανθρωποφαγίας. Χάνεται το μέτρο και κυριαρχεί η μετριότητα, όχι μόνο στην ηθική δεοντολογία του πράγματος, αλλά και στην πνευματική του διάσταση, μιας και το «εγώ» της κοινωνίας λαμβάνει σάρκα και οστά – μέσω ενός δριμέος κατηγορῶ - σε «αυτόν» που φταίει πάντα. Δεν είναι τίποτε άλλο ο «αυτός», παρά ένας καθρέφτης του «εμείς». Παράλληλα, μέσα στην ανθρωποφαγία της ακύρωσης, έκδηλη είναι και η έλλειψη παιδείας και η παντελής άγνοια εννοιών όπως είναι η δικαιοσύνη, η ελευθερία και η πολιτική διάσταση της πραγματικότητας. Άλλωστε, αυτή η λογοκριτική διάθεση παραπέμπει στον εξοστρακισμό, μια πολιτική διαδικασία που συνέβαινε στην Ελλάδα του 5ου αιώνα π.Χ. και παρόλο που στόχευε στην προστασία της δημοκρατίας από πιθανούς τυράννους χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον και για προσωπικές αντιπαλότητες. Ας αναλογιστούμε μήπως μια τέτοια κατάσταση, μας οδηγεί περισσότερο πίσω παρά μπροστά.
Συντάκτης: Μαρία – Ραφαέλα Παπανικολάου
Πηγές/Βιβλιογραφία:
- Laure Murat, 2022, Ποιος ακυρώνει τι; Σκέψεις για τη cancel culture, μτφρ. Γιάννης Κτενάς, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα
- Kagan Donald, 2005, The Peloponnesian War, Harper Collins Publishers, 265
- Shullenberger G., 2020, The New Net Delusion, The New Atlantis, 62, 46–52. https://www.jstor.org/stable/26934425
- Jauss H. R. 1955, Η θεωρία της πρόσληψης, Τρία Μελετήματα, μτφρ. Μ. Πεχλιβάνης, εκδόσεις Εστία, Αθήνα
Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.