Το κοινοβουλευτικό και πολιτικό αδιέξοδο που οδήγησε στην δικτατορία Μεταξά. Η αδυναμία των αστικών κομμάτων έφεραν την 4η Αυγούστου;
Την 4η Αυγούστου 1936, ο Ιωάννης Μεταξάς με την ανοχή του Βασιλιά Γεωργίου Β΄ εγκαθίδρυσε δικτατορία στην χώρα, η οποία αποτέλεσε το τελευταίο κεφάλαιο του ελληνικού Μεσοπολέμου(1922-1941). Πολλοί ερευνητές έχουν προσεγγίσει και εξετάσει το ερώτημα πώς φτάσαμε στη 4η Αυγούστου. Ένας από αυτούς ήταν ο Σπύρος Λιναρδάτος, ο οποίος υποστηρίζει ότι η αφετηρία προς την δικτατορία ήταν το κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935 από τους βενιζελικούς.
Όμως στο παρόν άρθρο, θα εξετάσουμε τη πορεία προς τη δικτατορία, με τη ματιά του Γεωργίου Βλάχου. Ο Γεώργιος Βλάχος ήταν δημοσιογράφος και εκδότης της ιστορικής εφημερίδας «Η Καθημερινή», η οποία ιδρύθηκε τον Σεπτέμβριο του 1919 και αποτέλεσε ένα από τα δημοσιογραφικά όργανα της αντιβενιζελικής παράταξης. Έτσι, στις 9 Αυγούστου 1936, ο Βλάχος γράφει ένα άρθρο με τίτλο «ΑΙ ΕΥΘΥΝΑΙ ΤΩΝ», στο οποίο παραθέτει τους λόγους που οδήγησαν στη μεταξική δικτατορία.
Υποστηρίζει ότι η αφετηρία της πορείας προς τη δικτατορία είναι οι τελευταίες εκλογές του Μεσοπολέμου, που διεξήχθησαν την 26η Ιανουαρίου 1936. Προκηρύχτηκαν με διάταγμα του βασιλιά Γεωργίου Β΄, με το οποίο διαλυόταν η Ε΄ Εθνοσυνέλευση στις 17 Δεκεμβρίου 1935 και διενεργήθηκαν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Δεμερτζή με το σύστημα της απλής αναλογικής με ευρεία περιφέρεια. Οι εκλογές ανέδειξαν ισόπαλες τις δύο μεγάλες παρατάξεις, η βενιζελική (Κόμμα Φιλελευθέρων του Σοφούλη, Δημοκρατικός Συνασπισμός των Καφαντάρη, Παπαναστασίου, Παπανδρέου και Μυλωνά, Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος του Σοφιανόπουλου και Παλαιοδημοκρατική Ένωση Κρήτης του Κουσουρελάκη) κέρδισε 142 έδρες και η αντιβενιζελική (Λαϊκό Κόμμα του Τσαλδάρη, Γενική Ριζοσπαστική Ένωσις των Κονδύλη, Θεοτόκη και Ράλλη, Κόμμα Ελευθεροφρόνων του Μεταξά και Μεταρρυθμιστικό Εθνικό Κόμμα του Γκοτζαμάνη) 143 έδρες, ενώ το Παλλαϊκό Κόμμα κατάφερε να κερδίσει15 έδρες.
Το σύστημα της απλής αναλογικής δυσκόλευε τα κόμματα ως προς τον σχηματισμό κυβέρνησης, παρόλο που τα περισσότερα είχαν ταχθεί υπέρ αυτού του συστήματος. Συγκεκριμένα ο πρωθυπουργός Δεμερτζής, στις 6 Δεκεμβρίου 1935, είχε συναντήσεις με τους πολιτικούς αρχηγούς σχετικά με τις επερχόμενες εκλογές. Οι Κονδύλης, Μεταξάς, Παπαναστασίου και Καφαντάρης ήταν υπέρ της αναλογικής, ο Τσαλδάρης υπέρ του πλειοψηφικού συστήματος με στενή περιφέρεια, ο Σοφούλης στην αρχή συνεριζόταν την άποψη του Τσαλδάρη αλλά στο τέλος υποστήριξε ότι για κατευνασμό των “εμφύλιων” παθών επιβάλλεται να γίνουν εκλογές με το σύστημα της αναλογικής. Το Παλλαϊκό Κόμμα παρόλο που δεν είχε κληθεί από τον Δεμερτζή για να διατυπώσει τις απόψεις, σε ανοικτή επιστολή προς τον πρωθυπουργό τασσόταν υπέρ της αναλογικής.
Παράλληλα ο αρχηγός των Φιλελευθέρων Σοφούλης επειδή δεν ήθελε να δεχτεί την ψήφο ανοχής των κομμουνιστών και παράλληλα να παρείχε ψήφο ανοχής σε κυβέρνηση που θα μετείχαν κονδυλο- θεοτοκικοί άρχισε τις διαπραγματεύσεις με το Λαϊκό Κόμμα. Οι αρχηγοί των δύο μεγάλων παρατάξεων κατέληξαν σε συμφωνία, αφού πρώτα κατέληξαν σε συμβιβασμό σχετικά με το ζήτημα των απότακτων αξιωματικών, επαναφορά στο στράτευμα όλων των απότακτων από το βαθμό του ταγματάρχη και κάτω και στο ναυτικό από το βαθμό του πλωτάρχη. Όμως οι επικεφαλής του Στρατιωτικού Συνδέσμου, Πλάτης, Δεμέστιχας και Πιτσίκας, ζήτησαν, με έντονο διάβημα, από τον Τσαλδάρη να τους υποσχεθεί ότι δεν θα δεχτεί την επαναφορά των απότακτων. Ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος υπαναχώρησε για ακόμη μια φορά, με αποτέλεσμα να ναυαγήσουν οι διαπραγματεύσεις και η χώρα να οδηγηθεί σε πολιτικό αδιέξοδο.
Ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄, ο οποίος επιθυμούσε ισχυρή κυβέρνηση και πειθαρχημένες Ένοπλες Δυνάμεις, βλέποντας το πολιτικό αδιέξοδο που είχαν δημιουργήσει τα αστικά κόμματα συναντήθηκε με τους πολιτικούς αρχηγούς θέλοντας να τους πείσει να συνεργαστούν μεταξύ τους ώστε να σχηματιστεί μια ισχυρή κοινοβουλευτική κυβέρνηση συνασπισμού, αλλά οι προσπάθειες του δεν είχαν κάποιο αποτέλεσμα. Για αυτό τον λόγο συγκλήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 1936 Συμβούλιο του Στέμματος στο οποίο θα συμμετείχαν Δεμερτζής, Σοφούλης, Τσαλδάρης, Μεταξάς, Θεοτόκης, Καφαντάρης, Παπαναστασίου, Αναγνωστόπουλος ενώ το Παλλαϊκό Κόμμα δεν αντιπροσωπεύτηκε στη σύσκεψη. Το Συμβούλιο κατέληξε στο συμπέρασμα να διεξαχθούν συνεννοήσεις Φιλελευθέρων και Λαϊκών για τον σχηματισμό κυβερνήσεως συνασπισμού των δύο μεγάλων κομμάτων. Τέλος η κυβέρνηση Δεμερτζή θα παρέμενε στην εξουσία μέχρι να υπάρξει συμφωνία για κυβέρνηση πολιτικών.
Στις 16 Φεβρουαρίου 1936 άρχισαν οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Φιλελευθέρων και Λαϊκών για κυβέρνηση Συνασπισμού. Όμως οι διαπραγματεύσεις προσέκρουσαν στις υπερβολικές αξιώσεις των Λαϊκών. Ο Τσαλδάρης ήθελε τη πρωθυπουργία, τα τρία πολεμικά υπουργεία και το υπουργείο εσωτερικών, ενώ ο Σοφούλης δέχτηκε να δοθούν τα τρία πολεμικά υπουργεία στους Λαϊκούς αλλά ήθελε να κρατήσει το υπουργείο εσωτερικών και να δοθεί η πρωθυπουργία σε τρίτο πρόσωπο (ακούγονταν τα ονόματα του Καφαντάρη και Μεταξά). Η συμφωνία ματαιώθηκε από μερικά στελέχη των Φιλελευθέρων που έπεισαν τον Σοφούλη να σταματήσει τις διαπραγματεύσεις.
Όταν γράφτηκε στον Τύπο ότι οι Φιλελεύθεροι του Σοφούλη ίσως σχημάτιζαν κυβέρνηση με την κοινοβουλευτική υποστήριξη του Παλλαϊκού Κόμματος, ο Στρατός αντέδρασε. Ο υπουργός Στρατιωτικών Αλέξανδρος Παπάγος είχε ειδοποιήσει τον Πρωθυπουργό Δεμερτζή ότι ο Στρατός δεν θα παρέμενε αδιάφορος σε περίπτωση συνεννόησης αστικών κομμάτων και κομμουνιστών. Έτσι στις 5 Μαρτίου 1936 συγκροτήθηκε σύσκεψη στο υπουργείο Στρατιωτικών, στη οποία πήραν μέρος ο υπουργός και ο υφυπουργός Στρατιωτικών υποστράτηγοι Παπάγος και Πλατής, ο αρχηγός Αεροπορίας υποπτέραρχος Ρέππας, ο αρχηγός ΓΕΝ υποναύαρχος Οικονόμου, ο αρχηγός της χωροφυλακής υποστράτηγος Δροσόπουλος και ο αρχηγός της Αστυνομίας Πόλεων, Τρύφωνας. Ο Παπάγος ανακοίνωσε στον βασιλιά κατόπιν, ως συμπέρασμα της συζήτησης, ότι οι στρατιωτικοί δεν θα ανέχονταν μια τέτοια κυβέρνηση. Ο Γεώργιος Β΄ για να αντιμετωπίσει το δεύτερο προνουντσιαμέντο του Παπάγου διόρισε τον Μεταξά υπουργό Στρατιωτικών. Στις 14 Μαρτίου 1936 ο Μεταξάς ανέλαβε και το υπουργείο Αεροπορίας και προάχθηκε σε αναπληρωτή του πρωθυπουργού. Η επιλογή αυτή σήμανε το τέλος του παραγοντισμού των στρατιωτικών, ενώ μπορεί να θεωρηθεί η αφετηρία της πορείας του Μεταξά προς την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του.
Το πρώτο βήμα για να ξεπεραστεί το αδιέξοδο το έκανε η εκλογή του Σοφούλη. Ο αρχηγός των Φιλελευθέρων εξελέγη στις 6 Μαρτίου 1936 Πρόεδρο της Βουλής με 158 ψήφους έναντι 137 του Βοζίκη. Υπέρ του Σοφούλη ψήφισαν ολόκληρη η βενιζελική παράταξη, τρεις κονδυλικοί, ένας βουλευτής από το κόμμα του Σοφιανόπουλου και οι δεκατρείς παρόντες κομμουνιστές. Ο Γεώργιος Β΄ βλέποντας ότι η βενιζελική παράταξη είχε την “δεδηλωμένη” έδωσε , στις 9 Μαρτίου 1936, στον Σοφούλη εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Ο τελευταίος δεν κατάφερε να σχηματίσει κυβέρνηση και στις 11 Μαρτίου 1936 εισηγήθηκε στον βασιλιά να αναθέσει και πάλι σχηματισμό κυβέρνησης στον Δεμερτζή με απαραίτητο όρο την παραμονή του Μεταξά ως υπουργού Στρατιωτικών και στην νέα κυβέρνηση Δεμερτζή. Ο Γεώργιος Β΄ ανέθεσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Δεμερτζή. Η νέα κυβέρνηση Δεμερτζή ορκίσθηκε στις 14 Μαρτίου 1936, με τον Μεταξά Αντιπρόεδρο και Υπουργό Στρατιωτικών και Αεροπορίας.
Όμως στις 13 Απριλίου 1936 πέθανε ο πρωθυπουργός Δεμερτζής και ο βασιλιάς Γεώργιος, χωρίς να συμβουλευτεί τις ηγεσίες των κομμάτων, όρκισε ως νέο πρωθυπουργό τον Μεταξά. Η ενέργεια αυτή δυσαρέστησε τους αρχηγούς των δύο μεγάλων κομμάτων, οι οποίοι άρχισαν νέες προσπάθειες συνεργασίας. Πολλοί πίστευαν ότι οι νέες προσπάθειες θα κατέληγαν σε σχηματισμό κυβέρνησης Λαϊκών-Φιλελευθέρων λόγω του θανάτου του Ελευθερίου Βενιζέλου στις 18 Μαρτίου ο οποίος αναζωπύρωνε τα πάθη των αντιβενιζελικών. Πράγματι οι δύο παρατάξεις συμφώνησαν σε όλα τα ζητήματα, ακόμα και στο ζήτημα των απότακτων. Όμως όταν ο Σοφούλης γνωστοποίησε την συμφωνία στους Παπαναστασίου και Καφαντάρη, ο αρχηγός των Προοδευτικών Φιλελευθέρων την απόρριψε επειδή διαφωνούσε ως προς την ρύθμιση του αποτακτικού ζητήματος, ματαιώνοντας τη συμφωνία.
Παρόλο αυτά στις 27 Απριλίου ο Μεταξάς, οποίος στο παρελθόν είχε δηλώσει κατά του κοινοβουλευτισμού και υπέρ της δικτατορίας, πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή (241 υπέρ, 16 κατά και 4 λευκά), ενώ τρεις μέρες αργότερα η Βουλή ενέκρινε ψήφισμα με το οποίο διέκοπτε τις εργασίες της ως τις 30 Σεπτεμβρίου και έδινε το δικαίωμα στην κυβέρνηση Μεταξά να εκδίδει στο διάστημα των διακοπών διατάγματα, ύστερα από τη σύμφωνη γνώμη μιας επιτροπής που θα απαρτιζόταν από σαράντα βουλευτές.
Πολύ γρήγορα η κυβέρνηση Μεταξά ήρθε αντιμέτωπη με παλλαϊκές απεργίες με εργατικά και οικονομικά αιτήματα. Οι περισσότερες από αυτές κατέληγαν σε αιματηρά επεισόδια,, με κορύφωση την απεργία των καπνεργατών στην Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 1936 όπου ο απολογισμός της αιματηρής καταστολής της Χωροφυλακής ήταν δώδεκα νεκροί και διακόσιοι τραυματίες. Έτσι ο Μεταξάς, λίγους μήνες αργότερα, με αφορμή τον “κομμουνιστικό κίνδυνο” και με τη συγκατάθεση του βασιλιά Γεωργίου Β΄ επέβαλε δικτατορία που έμεινε στην ιστορία ως η “δικτατορία της 4ης Αυγούστου”.
Ο Βλάχος μιλάει σε αυτό το άρθρο του, για τον εκφυλισμό του κοινοβουλευτισμού λόγω της μη συνεργασίας των αστικών κομμάτων και υιοθετεί την ιδεολογία του συντηρητικού αντικομουνισμού δηλαδή αναδεικνύει ότι ο κομμουνισμός αποτελεί κίνδυνο για την πολιτική ζωή της χώρας. Το τρίπτυχο θρησκεία, πατρίδα και οικογένεια αποτελεί έσχατη γραμμή άμυνας της ελληνικής κοινωνίας εμπρός του κομμουνισμού που οι αστοί θεωρούν ότι είναι κάτι ξένο. Ο συντηρητικός αντικομουνισμός δεν δίνει έμφαση στους κινδύνους που αντιμετώπιζε το πολιτικό σύστημα από τον κομμουνισμό αλλά τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν τα ιερά σύμβολα της φυλής. Πλέον ο πολιτικός αγώνας γινόταν φυλετικός, με αποτέλεσμα να εμφανιστεί αργότερα η εθνικοφροσύνη. Έτσι επαινεί τον Μεταξά και τον βασιλιά Γεώργιο οι οποίοι με πρόσχημα τον κομμουνιστικό κίνδυνο και ανόδου του Παλλαϊκού κόμματος στη πολιτική ζωή κατέλυσαν το σύνταγμα και επέβαλαν δικτατορία, η οποία λειτούργησε σαν σωτηρία της καταστάσεως σύμφωνα με τον Βλάχο.
Συντάκτης: Παντελής Κοτζαμπάσης
Βιβλιογραφία:
- Καθημερινή, φύλλο 9/8/1936, σελ. 1.
- Δαφνής Γρηγόριος, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, εκδόσεις Κάκτος.
- Καλλιγάς Κωνσταντίνος, Τα Φοβερά Ντοκουμέντα “Παλινόρθωση και Δικτατορία, Γεώργιος Β΄ και 4η Αυγούστου, εκδόσεις Φυτράκης.
- Λιναρδάτος Σπύρος, Πώς φτάσαμε στην 4η Αυγούστου, εκδόσεις Θεμέλιο.
- Μητσοπούλου Αναστασία, Ο ελληνικός αντικομμουνισμός στον “σύντομο 20ο αιώνα”. Όψεις του δημοσίου λόγου στην πολιτική, στην εκπαίδευση και στη λογοτεχνία, εκδόσεις Επίκεντρο.
Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.