Ο Jay Winter στο βιβλίο του «24 Ιουλίου 1923: Η μέρα που τελείωσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος» υποστηρίζει ότι ο Μεγάλος Πόλεμος τελείωσε με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης το καλοκαίρι του 1923. Έναν αιώνα αργότερα, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Τουρκίας Recep Tayyip Erdogan δείχνει να αμφισβητεί τη Συνθήκη της Λωζάννης, προσπαθώντας να επιτύχει την αναθεώρηση της. Η αμφισβήτηση της δεν ερχόταν πάντα από την απέναντι πλευρά του Αιγαίου, αλλά και από την ελληνική.
Παρόλο που η διατήρηση του status quo που προέκυψε μετά την υπογραφή της είχε ενθέρμους υποστηρικτές στον ελληνικό χώρο, όπως οι Ελευθέριος Βενιζέλος, Ανδρέας Μιχαλακόπουλος και Νικόλαος Πλαστήρας, προκάλεσε δυσαρέσκεια σε πολλούς βενιζελικούς αξιωματικούς. Ένας από αυτούς ήταν ο Θεόδωρος Πάγκαλος, ο οποίος μετά την Μικρασιατική Καταστροφή είχε καταφέρει να οργανώσει την λεγόμενη Στρατιά του Έβρου. Όταν το Μάϊο του 1923, οι διαπραγματεύσεις της Συνδιάσκεψης της Λωζάννης είχαν οδηγηθεί σε αδιέξοδο, ο Πάγκαλος είχε απειλήσει, να βαδίσει με τον ελληνικό στρατό προς Ανατολάς και να ανακαταλάβει την Ανατολική Θράκη. Όμως τα σχέδια του δεν υλοποιήθηκαν λόγω παρέμβασης του αρχηγού της Επανάστασης του 1922 Πλαστήρα, με αποτέλεσμα να παραιτηθεί από την αρχηγεία της Στρατιάς του Έβρου.
Ο αρχιστράτηγος ήταν από τους αξιωματικούς που είχαν νιώσει στο πετσί τους το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, συμμετέχοντας σε όλους τους αγώνες του ελληνικού έθνους την περίοδο 1912-1922. Μετά την Καταστροφή του 1922 και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, υιοθέτησε μια παρόμοια θεωρία με αυτή της «πισώπλατης μαχαιριάς» που υπήρχε στη Γερμανία του Μεσοπολέμου, υποστηρίζοντας ότι οι πολιτικοί ευθύνονται για την Καταστροφή του Έθνους και για το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, καθώς παραχωρήθηκε στην Τουρκία η Ανατολική Θράκη και η Μικρά Ασία.
Μάλιστα λίγα χρόνια αργότερα, ο ίδιος έγραφε στον απολογισμό της δικτατορίας του: «Επίστευα και πιστεύω ακλονήτως ότι η Ανατολική Θράκη εχάθη αδίκως και ότι τα αίτια της απωλείας πρέπει να αναζητηθώσιν εις τα ταπεινά ελατήρια του φθόνου, της εμπαθείας και των κομματικών υπολογισμών διαφόρων πολιτικών παραγόντων οι οποίοι έδρευαν τότε εις την Λωζάννην». Μάλιστα για να δείξει πόσο ταπεινωτική ήταν η συνθήκη για την Ελλάδα, την χαρακτήρισε «Ανταλκίδειον», παραπέμποντας στην ταπεινωτική, για τις ελληνικές πόλεις κράτη, Ανταλκίδειο ειρήνη που υπογράφτηκε 386 π.Χ. μεταξύ Σπαρτιατών και Περσών.
Όταν τον Ιούνιο του 1925, ο Πάγκαλος κατέλαβε πραξικοπηματικώς την εξουσία και εγκαθίδρυσε την δική του δικτατορία, στην εξωτερική πολιτική, υιοθέτησε την πολιτική του αναθεωρητισμού, βάζοντας ως στόχο την ανατροπή της Συνθήκης της Λωζάννης, θέλοντας να ανακαταλάβει την Ανατολική Θράκη και ένα τμήμα της Μικράς Ασίας. Για να υλοποιήσει τον στόχο του, αφενός ξόδεψε υπέρογκα ποσά για στρατιωτικές δαπάνες, όπως ήταν η αγορά 100.000 τυφεκίων Mannlicher, και αφετέρου αναζήτησε συμμάχους οι οποίοι θα βοηθούσαν την Ελλάδα σε περίπτωση πολέμου με τη Τουρκία.
Την ίδια περίοδο υπήρχαν μεγάλες πιθανότητες να συμβεί ένας πόλεμος μεταξύ Τουρκίας και Μεγάλης Βρετανίας λόγω του ζητήματος “ιδιοκτησίας” της Μοσσούλης. Η διαμάχη μεταξύ των δύο χωρών δημιουργήθηκε λόγω της άρνησης της Τουρκίας να παραχωρήσει τον Δεκέμβριο του 1925 το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της Μοσσούλης στο Ιράκ που ήταν υπό αγγλική κυριαρχία. Επιπλέον η Μεγάλη Βρετανία για να πιέσει την Τουρκία σε αυτό το ζήτημα, προσέγγισε την Ιταλία, η οποία δεν είχε κι αυτή καλές σχέσεις με την Τουρκία λόγω του ζητήματος των Δωδεκανήσων.
Ο Πάγκαλος εκμεταλλευόμενος τις καταστάσεις που είχαν δημιουργηθεί προσπάθησε να προσεγγίσει την Ιταλία και να συνάψει μια ελληνοϊταλική συμμαχία ενάντια στην Τουρκία. Όμως ο Benito Mussolini ήταν απρόθυμος να συνάψει μια τέτοια συμμαχία λόγω του βρετανικού παράγοντα, αλλά και της προσέγγισης που είχε το ελληνικό κράτος με την Γιουγκοσλαβία. Πράγματι ο Έλληνας δικτάτορας προσέγγισε την Γιουγκοσλαβία με σκοπό να υπογραφή μια ελληνογιουγκοσλαβική συνθήκη, πιστεύοντας ότι σε περίπτωση ελληνοτουρκικού πολέμου, η Γιουγκοσλαβία θα βοηθούσε την Ελλάδα. Έτσι στις 17 Αυγούστου 1926 υπογράφηκαν οι λεγόμενες «Παγκαλικές Συμφωνίες» μεταξύ Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας.
Παρόλα αυτά, στο εσωτερικό του ελληνικού κράτους υπήρχε μεγάλη δυσαρέσκεια τόσο στις λαϊκές μάζες, όσο και στον Στρατό για την πολιτική που ακολουθούσε ο Πάγκαλος. Η δυσαρέσκεια αυτή οδήγησε στην έκρηξη του στρατιωτικού κινήματος του Γεωργίου Κονδύλη με την βοήθεια των Δημοκρατικών Ταγμάτων στις 22 Αυγούστου 1926 και στην ανατροπή της δικτατορίας του Πάγκαλου. Επομένως τα σχέδια του πρώην δικτάτορα για αναβίωση της Μεγάλης Ιδέας με έναν ελληνοτουρκικό πόλεμο και τον αναθεωρητισμό της Συνθήκης της Λωζάννης δεν πραγματοποιήθηκαν, ενώ οι «Παγκαλικές Συμφωνίες» με την Γιουγκοσλαβία απορρίφθηκαν έναν χρόνο αργότερα από την ελληνικό κοινοβούλιο.
Συντάκτης: Παντελής Κοτζάμπασης
Πηγές:
-
Αρχείο Θεοδώρου Πάγκαλου, τόμος Β΄, 1925-1952, επιμέλεια Θησεύς Πάγκαλος, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1974.
-
Δαφνής Γρηγόριος, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997.
-
Σπέντζος Γεώργιος, Το ζήτημα ασφαλείας της Ελλάδας 1923-1925, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, Χανιά 2020.
-
Winter Jay, 24 Ιουλίου 1923, η μέρα που τελείωσε ο Μεγάλος Πόλεμος, εκδόσεις πεδίο, Αθήνα 2023.
-
Klapsis Αntonis, “Attempting to revise the Treaty of Lausanne: Greek foreign policy and Italy during the Pangalos Dictatorship 1925-26”, Diplomacy and Statecraft, vol. 25, Routledge, 2014, 241, 246-247, 249-250, 251-254.