Μία από τις βασικές προκλήσεις που πλήττει την διεθνή σφαίρα εδώ και δεκαετίες είναι το προσφυγικό φαινόμενο. Οι μαζικές ροές προσφύγων και μεταναστών, εξαιτίας πολέμων και αναταραχών σε διάφορες χώρες, δοκιμάζει την ικανότητα της παγκόσμιας κοινότητας να ανταπεξέλθει αποτελεσματικά στην εν λόγω κρίση και να δράσει με βάση την ασφάλεια τόσο των μετακινούμενων όσο και των χωρών υποδοχής. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ πάνω από 100 εκατομμύρια άνθρωποι αναγκάζονται να εκτοπίζονται από τις εστίες τους αναζητώντας στέγη σε ξένα μέρη, μία διαδικασία που μπορεί να προκαλέσει φόβο, ανασφάλεια και αβεβαιότητα. Πρόκειται για μια σταδιακή φάση, κάθε στάδιο της οποίας επιτρέπει την ανάδυση των παραπάνω συναισθημάτων. Τόσο πριν την μετάβαση, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, όσο και μετά την μετάβαση στη χώρα υποδοχής, οι μετακινούμενοι γίνονται ευάλωτοι σε ψυχολογικά προβλήματα, καθώς από την μια η αλλαγή είναι απρόσμενη και αιφνίδια, κι από την άλλη οι δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης αποτελούν τροχοπέδη στην ομαλή τους προσαρμογή. Έρευνα αποδεικνύει πως οι πρόσφυγες, και συγκεκριμένα τα παιδιά, είναι πιο ευάλωτοι στην ανάπτυξη ψυχολογικών προβλημάτων απ’ ότι άλλες κοινωνικές ομάδες.
Τα παιδιά ειδικότερα έρχονται αντιμέτωπα με πρόσθετες καταστάσεις που επιβαρύνουν την ψυχική τους υγεία. Έχοντας χάσει την ασφάλεια του τόπου τους, αναγκάζονται να μάθουν μια ξένη γλώσσα, να διαχειριστούν ένα καινούριο σχολικό περιβάλλον και να δημιουργήσουν διαπροσωπικές σχέσεις με παιδιά μιας διαφορετικής κουλτούρας και πολιτισμικού επιπέδου. Ενώ λοιπόν βρίσκονται σε μια ηλικία που συνεχώς αναπτύσσονται σωματικά και διανοητικά, το οποίο συνεπάγεται αλλαγές στην συμπεριφορά και ανάγκη διαχείρισης των νέων ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών, βρίσκονται και σε μία παράλληλη διαδικασία εύρεσης ισορροπίας στο μέρος υποδοχής. Γνωρίζουμε από την αναπτυξιακή ψυχολογία πως στην εφηβική περίοδο υπάρχει έντονη συναισθηματική αστάθεια εξαιτίας των απότομων βιοσωματικών αλλαγών ενώ σύμφωνα με τον Φρόιντ, πατέρα της ψυχανάλυσης, η αποτυχία της ικανοποίησης των αναγκών κάποιου σταδίου μπορεί να οδηγήσει στην καθήλωση του ατόμου σε αυτό το στάδιο και να εμποδίσει την περαιτέρω φυσιολογική ανάπτυξη. Τι είναι φυσιολογική ανάπτυξη; Η ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού να συνάδει με την ηλικία του και τις ανάγκες που την συνοδεύουν.Πόσο φυσιολογική μπορεί ωστόσο να είναι η αναγκαστική μετατόπιση ενός παιδιού σε μια ξένη χώρα;
Πρόκειται για ένα αναπάντεχο σοκ το οποίο μπορεί να επιβραδύνει την φυσιολογική ανάπτυξη βιολογικά, συναισθηματικά και ψυχικά. Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στην δομή της οικογένειας των προσφύγων είναι η «γονεοποίηση» των ανηλίκων, η αντιστροφή, δηλαδή, των ρόλων μεταξύ γονέων και παιδιών. Καθώς τα παιδιά τείνουν να μαθαίνουν γρηγορότερα την ξένη γλώσσα και να έχουν περισσότερες ευκαιρίες εξάσκησής της, οι γονείς έρχονται σε θέση εξάρτησης από τα παιδιά τους με αποτέλεσμα οι ευθύνες που καλείται το παιδί να φέρει, να του είναι αβάσταχτες. Συχνά οι προσδοκίες των γονιών είναι ασύμβατες με το επίπεδο ωριμότητας και νοητικής δυνατότητας των παιδιών με αυτό να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην σωστή ανάπτυξη τους. Η αντιστροφή ρόλων μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη ψυχικών διαταραχών και διανοητικής καθυστέρησης λόγω της ασυνείδητης πίεσης και ασυμβατότητας. Μαλιστα ο κίνδυνος της γονεοποίησης είναι ιδιαίτερα σοβαρός στις οικογένειες όπου ο ένας γονέας αντιμετωπίζει θέματα ψυχικής υγείας ή εμφανίζει διαταραχές. Οι γονείς των παιδιών μπορεί να υποφέρουν από Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (PTSD), να έχουν υποστεί βίαιο ξεριζωμό, να έχουν επέλθει σε ανεργία, να έχουν υψηλά επίπεδα άγχους, γεγονός το οποίο μπορεί να βάλλει περεταίρω την ψυχική κατάσταση των παιδιών.
Κυριότερες διαταραχές που ενδέχεται παιδιά προσφύγων να περάσουν είναι το PTSD, οι αγχώδεις διαταραχές και η κατάθλιψη. Δεν θα πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση καθώς οι ψυχοπιεστικές καταστάσεις που βιώνουν είναι τέτοιες ώστε να οδηγήσουν στις εν λόγω διαταραχές ή να ενισχύσουν υπάρχουσες γεννητικές διαθέσεις. Πολύ συχνά, ακόμα και βασικά δικαιώματα στη στέγη, την τροφή, την περίθαλψη και την ασφάλεια καταπατώνται, με αποτέλεσμα τα παιδιά να χάνουν την ελπίδα τους για το μέλλον και την εκπλήρωση των ονείρων τους. Μεγαλώνουν απότομα αναλαμβάνοντας ευθύνες άλλων που στο βωμό των πολιτικών συμφερόντων και της ανάγκης υπεροχής, εξαναγκάζουν εκατομμύρια ανθρώπους και παιδιά να προβούν σε μετατόπιση.
Είναι τραγική και η περίπτωση ασυνόδευτων ανήλικων παιδιών, τα οποία όχι μόνο υποχρεούνται σε μετοίκηση αλλά και βιώνουν το τραύμα του αποχωρισμού και της απώλειας των γονιών τους. Εξαιτίας των συνθηκών δεν έχουν τον απαραίτητο χρόνο να πενθήσουν για τις απώλειες τους και να επεξεργαστούν τα νέα δεδομένα αφού οφείλουν να προστατεύσουν τα αδέρφια τους υιοθετώντας τον ρόλο των γονιών τους και να προσαρμοστούν στη νέα τους πραγματικότητα. Μόνο στην Ελλάδα το 2021 τα 2.225 από τα 28.000 ανήλικα ήταν ασυνόδευτα δηλαδή γύρω στα 2/20 παιδιά, ποσοστό το οποίο προκαλεί αν μη τι άλλο φόβο και ανησυχία. Επίσης παιδιά που έχουν φύγει από χώρες λόγω πολέμου και συγκρούσεων είναι πιθανό να αναπτύξουν PTSD αναβιώνοντας στο μυαλό τους σκηνές από τον πόλεμο, τον διωγμό και τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης.
Η ανάπτυξη ψυχικών διαταραχών μεταξύ παιδιών προσφύγων αποτελεί σοβαρή ανησυχία, καθώς η εμπειρία τους μπορεί να περιλαμβάνει τραύματα, απώλεια και αβεβαιότητα. Οι συνθήκες ζωής στα καταυλισμούς ή οι συνθήκες διαφυγής μπορούν να επιδεινώσουν την ψυχική τους υγεία στον βαθμό που διακυβεύεται η φυσιολογική τους ανάπτυξη. Η προσαρμοσμένη ψυχοκοινωνική υποστήριξη, σε συνδυασμό με ευαισθητοποίηση και πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, αποτελούν κρίσιμους παράγοντες για τη βελτίωση της ευημερίας τους και την αντιμετώπιση των διαταραχών. Είναι απαραίτητο να λειτουργεί ένα κράτος πρόνοιας το οποίο να μεριμνά για την φροντίδα και την υποστήριξη αυτών των απροστάτευτων παιδιών και να μην επιτρέπει σε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να παίζουν, να φέρουν στο βάρος της πλάτης τους προβλήματα και ευθύνες ενηλίκων.
Συντάκτης: Ελένη Μπαμπαράκου
Πηγές:
-
Fazel, M., Wheeler, J., & Danesh, J. (2005). Prevalence of serious mental disorder in 7000 refugees resettled in western countries: a systematic review. Lancet (London, England), 365(9467), 1309–1314.
-
Aldridge, J. (2006). The Experiences of Children Living with and Caring for Parents with Mental Illness. Child Abuse Review, 15(2)