Ο Νίκος Ζαχαριάδης αποτέλεσε έναν από τους βασικούς πρωταγωνιστές στα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της κατοχής και του εμφύλιου σπαραγμού. Άλλοι τον λάτρεψαν, άλλοι τον μίσησαν αλλά στο τέλος ο Νίκος Ζαχαριάδης, ως γενικός γραμματέας του ΚΚΕ, επισφράγισε με την πολιτική του πορεία τον πολιτικό, κοινωνικό και στρατιωτικό αγώνα του ΚΚΕ την περίοδο της εθνικής αντίστασης και του εμφυλίου.

Για να καταστεί σαφής ο τρόπος με τον οποίο λειτούργησε ο Ζαχαριάδης, πρέπει να  ληφθούν υπόψιν τα κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα της εποχής αλλά και οι ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα του Νίκου Ζαχαριάδη. Ο Ζαχαριάδης γεννήθηκε στην Αδριανούπολη στις 27 Απριλίου του 1903. Λόγω της επαγγελματικής ιδιότητας του πατέρα του ως υπάλληλος του Γαλλικού μονοπωλίου καπνού “Ρεζή”, η οικογένεια Ζαχαριάδη ταξίδευε συχνά σε διάφορες περιοχές της τότε Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σε νεαρή ηλικία ο Ζαχαριάδης εργάστηκε ως καπνεργάτης, φορτοεκφορτωτής στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης και ναυτεργάτης σε πλοία στην Μαύρη θάλασσα. Μέσα από τα ταξίδια του, ήρθε σε επαφή με την κομμουνιστική ιδεολογία αλλά και με την επανάσταση των μπολσεβίκων στην Ρωσία.

Το 1922, ενώ βρισκόταν στην Σοβιετική Ένωση, οργανώνεται στην ομοσπονδία κομμουνιστικών νεολαίων και το 1923, έπειτα από σύσταση των συνδικαλιστικών οργανώσεων της Σοβιετικής Ένωσης, σπούδασε στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Εργαζομένων της Ανατολής, την ΚΟΥΤΒ. Ο Ζαχαριάδης δείχνει από την αρχή την πολιτική  του αξία και τις οργανωτικές του ικανότητες. Επισήμως, γίνεται μέλος του κομμουνιστικού κινήματος με την εγγραφή του στο κομμουνιστικό κόμμα της Τουρκίας το 1923. Το 1924 έρχεται στην Ελλάδα, στο πλαίσιο στήριξης και ανάπτυξης της  Ομοσπονδίας  Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας (ΟΚΝΕ). Ο Ζαχαριάδης αναλαμβάνει  δράση στην οργάνωση της ΟΚΝΕ στην Αθήνα, ωστόσο δεν περιορίζεται μόνο εκεί.  Αναλαμβάνει χρέη καθοδηγητή στην ΟΚΝΕ Θεσσαλονίκης και γραμματέα στην κομματική οργάνωση του ΚΚΕ στον Πειραιά και στην Θεσσαλία. Το 1926 συλλαμβάνεται και μεταφέρεται στις φυλακές του Γεντί Κουλέ στην Θεσσαλονίκη, απ’ όπου θα αποδράσει. Το 1929 συλλαμβάνεται ξανά, δραπετεύει εκ νέου και φυγαδεύεται στην Σοβιετική Ένωση, απ’ όπου θα επιστρέψει το 1931 και θα αναλάβει την ηγεσία του ΚΚΕ. Ο Ζαχαριάδης πλέον έχει αποδείξει την χρησιμότητα του ως πολιτικό στέλεχος, πράγμα που θα φανεί και αργότερα στην πορεία προς την ανάληψη καθηκόντων ως  γενικός γραμματέας του ΚΚΕ.

Οι αρχές του 20ού αιώνα βρίσκουν την ελληνική πραγματικότητα σε μια ιδιαίτερη συγκυρία. Το 1917 η Ελλάδα συμμετέχει επισήμως, στο πλευρό των Βρετανών και των Γάλλων, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με την επέκταση των εθνικών συνόρων στα εδάφη της Μικράς Ασίας, τις “αλύτρωτες περιοχές”, η Μεγάλη Ιδέα θα είχε επιτέλους πραγματοποιηθεί. Η Μεγάλη Ιδέα αποτέλεσε τον πολιτικό και ιδεολογικό άξονα που ακολούθησαν πολλές κυβερνήσεις από την επανάσταση του 1821 μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα. Απέβλεπε στην εδαφική επέκταση της Ελλάδας, καθώς χωρίς την επέκταση αυτή δεν θα μπορούσε να έρθει η επιθυμητή οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Με το τέλος του πολέμου το 1918, η Ελλάδα με πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, θέτει τις βάσεις για τις μελλοντικές διεκδικήσεις της στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το 1920, με την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, οριστικοποιείται η παραχώρηση εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ελλάδα. Από το 1919 η Ελλάδα έχει αποβιβάσει στρατιωτική δύναμη στην Μικρά Ασία. Η Ελλάδα -έστω και προσωρινά- είχε εδραιωθεί ως περιφερειακή δύναμη και κατόρθωσε σε έναν βαθμό την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Από τα τέλη του 1920 και στις αρχές του 1921 η κατάσταση για τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις χειροτέρευε. Οι Τουρκικές δυνάμεις, καλύτερα οργανωμένες και επαρκώς εξοπλισμένες, ανάγκασαν τον ελληνικό στρατό σε υποχώρηση. Η εντατικοποίηση των πολεμικών συγκρούσεων  επηρέασαν αρνητικά τις συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων  της Μικράς Ασίας. Οι λεηλασίες, οι σφαγές, οι καταστροφές και διώξεις Ελλήνων από τα Τουρκικά στρατεύματα εξανάγκασαν χιλιάδες Έλληνες να αναζητήσουν καταφύγιο στην Ελλάδα.

Η Μικρασιατική καταστροφή, όπως ονομάστηκε, εξανάγκασε 1.200.000 Έλληνες της Μικράς Ασίας να καταφύγουν στην ελληνική επικράτεια. Το Ελληνικό κράτος προσπάθησε με τα πενιχρά μέσα και υποδομές που είχε, να ενσωματώσει και να περιθάλψει τους κατατρεγμένους πρόσφυγες. Όμως, από τις αρχές του 1923 φάνηκε ένα ρήγμα ανάμεσα στην ελληνική κοινωνία και τους πρόσφυγες. Για πολλούς γηγενείς, οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ήταν “κατώτεροι”. Η ρατσιστική αντιμετώπιση έναντι των προσφύγων αποτυπώθηκε από την δημιουργία του όρου “Τουρκόσποροι”. Οι διακρίσεις αυτές, σε συνδυασμό με την πολιτική ανωμαλία που επικρατούσε εκείνη την εποχή, δυσχέραινε ολοένα και περισσότερο  τις  προσπάθειες του κράτους ως προς την ένταξη των προσφύγων.

Σε πολιτικό επίπεδο, οι πρόσφυγες στην πλειοψηφία τους τάχθηκαν υπέρ του Κόμματος των Φιλελευθέρων, του Ελευθέριου Βενιζέλου. Οι αντιβενιζελικές δυνάμεις, όπως και ο αντιβενιζελικός  τύπος, δεν αντιμετώπιζαν με ιδιαίτερα φιλικό τρόπο τους πρόσφυγες και στο πρόσωπο του Βενιζέλου πολλοί  πρόσφυγες είδαν μια ελπίδα πως θα επιστρέψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους στην Μικρά Ασία. Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ), ο πρόδρομος του ΚΚΕ, από την αρχή της Μικρασιατικής Εκστρατείας καταδίκασε την αποβίβαση στρατευμάτων στην Μικρά Ασία. Μέσω πολιτικών κινητοποιήσεων, οι Έλληνες κομμουνιστές καταδικάζουν την εκστρατεία, παρά τις μαζικές διώξεις μελών του ΣΕΚΕ. Ο Ζαχαριάδης ο ίδιος, σε άρθρο του το 1935, αναφέρθηκε στους λόγους που το ΣΕΚΕ τάχθηκε κατά της εκστρατείας. Οι Έλληνες κομμουνιστές αντιτάχθηκαν στην ελληνική στρατιωτική επέμβαση καθώς την θεωρούσαν υποκινούμενη από την Γαλλική  και την Βρετανική κυβέρνηση. Για τον Ζαχαριάδη, αλλά και πολλούς κομμουνιστές, η κατάκτηση και η υποδούλωση της Τουρκίας και του Τουρκικού λαού από τις δυτικές δυνάμεις, θα υποδούλωνε τον Τουρκικό λαό και θα αποτελούσε απειλή για την Οκτωβριανή  Κομμουνιστική  Επανάσταση στην Ρωσία, λόγω της εγγύτητας των δύο κρατών. Ούτως η άλλως οι δυτικοί σύμμαχοι είχαν αποστείλει το 1919-1920 στρατιωτικά τμήματα στην Ρωσία με στόχο την καταστολή της κομμουνιστικής επανάστασης.

Ανεξαρτήτως, το ΣΕΚΕ αντιμετώπισε τους πρόσφυγες με επιφυλακτικότητα. Με την μαζική έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, το ΣΕΚΕ δεν κατάφερε να αποκτήσει επαφή με τα εργατικά και λαϊκά στρώματα των προσφύγων, κυρίως λόγω της ισχυρής στήριξης των προσφύγων στον Βενιζέλο και κατ’ επέκταση στο Κόμμα των Φιλελευθέρων. Η πρώτη προσπάθεια προσέγγισης με τους προσφυγικούς πληθυσμούς γίνεται το 1924. Σταδιακά στον πολιτικό λόγο του ΣΕΚΕ εντάσσονται και οι πρόσφυγες. Η μεγαλύτερη μερίδα των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα  ήταν μέλη της εργατικής τάξης και αγρότες. Το ΚΚΕ (πρώην ΣΕΚΕ) απευθύνθηκε σε πολλούς από αυτούς και το 1926 θα προστεθούν στον εκλογικό του σχηματισμό, ο οποίος ονομάστηκε Ενιαίον Μέτωπον Εργατών, Αγροτών και Προσφύγων. Η προσπάθεια αυτή όμως θα προσκρούσει στις πολιτικές ισορροπίες εντός του κόμματος. Από το 1924 το ΚΚΕ έχει προσχωρήσει στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή, την αυτοαποκαλούμενη Γ’ Διεθνή του Λένιν-Στάλιν. Η Τρίτη Διεθνής έθεσε τα θεμέλια για την πολιτική πορεία και του ΚΚΕ άλλα και των περισσότερων κομμουνιστικών κομμάτων. Ο ρόλος της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κομιντέρν) πέρασε  από όργανο συντονισμού δράσεων των απανταχού κομμουνιστικών κομμάτων και ανάπτυξης του διεθνούς εργατικού κινήματος, σε ελεγκτικό μηχανισμό των κομμουνιστικών κομμάτων. Επιτομή της δράσης της Κομιντέρν όσον αφορά την Ελλάδα είναι ο “διορισμός” του Νίκου Ζαχαριάδη στην κομματική ηγεσία του ΚΚΕ. Ο Ζαχαριάδης ανέλαβε να σιγάσει τις αντιπολιτευτικές φωνές εντός του ΚΚΕ, οι οποίες μιλούσαν ανοιχτά για την δημιουργία κοινωνικών συμμαχιών για την ενίσχυση του ΚΚΕ. Οι αρχειομαρξιστές, όπως ονομάστηκαν, βρέθηκαν σε ρήξη με τα κομματικά όργανα του ΚΚΕ και τον ίδιο τον Ζαχαριάδη. Η ρήξη αυτή όμως συμβόλιζε κάτι πολύ μεγαλύτερο. Οι αρχειομαρξιστές τάχθηκαν υπέρ του Τροτσκισμού, του πολιτικού ρεύματος του κομμουνιστή Λέων Τρότσκι. Ο Τρότσκι είχε βρεθεί σε ανοιχτή ρήξη με τον Ιωσήφ Στάλιν. Ο δεύτερος, μετά τον θάνατο του Λένιν το 1924, είχε αναλάβει την εξουσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ). Έχοντας μαθητεύσει στα πολιτικά και ιδεολογικά όργανα της Σοβιετικής Ένωσης, ο Ζαχαρίτης απέκτησε έντονες φιλοσταλινικές πολιτικές, οι οποίες φάνηκαν την περίοδο 1932 – 1936.

Το ΚΚΕ εκείνη την περίοδο βιώνει συστηματικές διώξεις, εκτοπίσεις και εξορίες. Το ιδιώνυμο, η νομοθετική πρωτοβουλία της κυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου, αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια ποινικοποίησης της πολιτικής δράσης κομμουνιστών αλλά και άλλων αριστερών πολιτικών οργανισμών. Οι νομοθετικές διατάξεις του ιδιώνυμου θα χρησιμοποιηθούν και από τις μετέπειτα Ελληνικές κυβερνήσεις, ιδιαίτερα την μεταπολεμική και μετεμφυλιακή περίοδο. Παράλληλα οι πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα  είναι ραγδαίες. Η πολιτική πόλωση έχει φτάσει στα άκρα, με αποτέλεσμα τις συνεχείς παρεμβάσεις στρατιωτικών και αξιωματικών στα πολιτικά δρώμενα. Τα πολιτικά κόμματα, στο πλαίσιο της πόλωσης αυτής, αναγκάζονται να στηριχτούν στους στρατιωτικούς αυτούς υπό φόβο μην στραφούν στην αντίπαλη παράταξη. Τα αλλεπάλληλα πραξικοπήματα από φιλοβενιζελικούς η αντιβενιζελικούς αξιωματικούς οδηγούν  την χώρα σε πολιτική κρίση. Το 1935 διενεργείται από την δικτατορική κυβέρνηση Κονδύλη δημοψήφισμα για το πολιτειακό. Το πολιτειακό ζήτημα,  η πολιτική και συνταγματική διελκυνστίδα που ταλάνισε την Ελλάδα μέχρι και το 1974, αφορούσε την μορφή του πολιτεύματος και ιδιαίτερα τον ρόλο της βασιλείας σε αυτό. Δημοψήφισμα του 1935 επέτρεψε την παλινόρθωση της βασιλευόμενης δημοκρατίας  στην Ελλάδα και την κατάργηση της αβασίλευτης δημοκρατίας, όπως είχε αυτή επικυρωθεί το 1927. Τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος (97,8 % υπέρ της βασιλευόμενης δημοκρατίας  και 2,2 % υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας), αποτέλεσαν προϊόν νοθείας άνευ προηγουμένου.

Η παλινόρθωση της βασιλείας έρχεται σε μια έκρυθμη πολιτική συγκυρία. Στις 4 Αυγούστου του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς εγκαθιδρύει δικτατορικό καθεστώς με τη σύμφωνη γνώμη του παλατιού. Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου θα αποτελέσει το τελευταίο κεφάλαιο της Ελληνικής  προπολεμικής πολιτικής ζωής. Η δικτατορία Μεταξά προχώρησε στην αναστολή βασικών διατάξεων του συντάγματος, ιδιαίτερα για την ελευθεροτυπία και το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι. Συλλαμβάνονται μαζικά στελέχη του ΚΚΕ και άλλων πολιτικών κομμάτων, δείχνοντας έτσι το αντικοινοβουλευτικό και αντιδημοκρατικό πρόσημο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά.

Μέσα στα στελέχη του ΚΚΕ που συλλαμβάνονται βρίσκεται και ο Ζαχαριάδης. Το ΚΚΕ βρίσκεται χωρίς πολιτικό και ιδεολογικό αρχηγό σε μια κρίσιμη συγκυρία για την Ελλάδα και την Ευρώπη. Από τις αρχές της περιόδου του Μεσοπολέμου (1919-1939) φάνηκαν οι “ρωγμές” που δημιουργήθηκαν στις φιλελεύθερες ευρωπαϊκές δημοκρατίες. Η μεγάλη οικονομική κρίση στις αρχές του 1930, σε συνδυασμό με τις ανεπιτυχείς προσπάθειες των ευρωπαϊκών δημοκρατιών να αναχαιτίσουν τις επιπτώσεις της κρίσης αυτής, οδήγησαν στην άνοδο ακραίων πολιτικών ιδεολογιών. Οι πολιτικές επιπτώσεις της κρίσης εμφανίζονται πρώτα στην Ιταλία το 1922. Ο Μπενίτο Μουσολίνι καταλαμβάνει την εξουσία και εγκαθιδρύει φασιστικό καθεστώς στην Ιταλία και μια δεκαετία αργότερα το 1933, ο Αδόλφος Χίτλερ γίνεται καγκελάριος της Γερμανίας. Η άνοδος ακροδεξιών και φασιστικών ιδεολογιών στην Ευρώπη αλλάζουν ριζικά το πολιτικό τοπίο . Η εδραίωση φασιστικών και ολοκληρωτικών καθεστώτων σε Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία και Πορτογαλία, προκάλεσαν αναταραχή στο ευρωπαϊκό πολιτικό σκηνικό αλλά και την Σοβιετική ένωση. Φυσικά οι πολιτικές διεργασίες αυτές είχαν και αντίκτυπο στην Ελλάδα, η οποία ήδη ταλανιζόταν από πολιτική αστάθεια, εξαιτίας της οποίας κατέλαβε την εξουσία η  μεταξική δικτατορία. Το 1939 ξεκινάει επισήμως  ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος με την  εισβολή της Γερμανίας στην Πολώνια. Έχει προηγηθεί η υπογραφή του γερμανοσοβιετικού συμφώνου μη επίθεσης, δημιουργώντας νέες δυναμικές. Με το σύμφωνο έγινε δυνατός ο διαμοιρασμός της Πολωνίας ανάμεσα στην Σοβιετική ένωση και την ναζιστική Γερμανία.

Η υπογραφή του συμφώνου βάζει σε δύσκολη θέση τα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης, τα οποία καθοδηγούνται πολιτικά από το όργανο της Κομμουνιστικής διεθνούς . Στην Ελλάδα , το ξέσπασμα του ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940 βρίσκει τον Ζαχαριάδη και τα στελέχη του ΚΚΕ στην φυλακή. Παρά την υπογραφή του γερμανοσοβιετικού συμφώνου ο Ζαχαριάδης με ανοιχτή του επιστολή   καλεί τον λαό να λάβει μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις στο Αλβανικό μέτωπο. Θα ακολουθήσουν και άλλες δύο επιστολές  στις οποίες ο Ζαχαριάδης προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από την αρχική του στάση και χαρακτηρίζει την ελληνική αντεπίθεση στην Βόρεια Ήπειρο ως  “κατακτητικό και ιμπεριαλιστικό πόλεμο”. Μολαταύτα, πολλά φυλακισμένα στελέχη του ΚΚΕ θα ζητήσουν από το καθεστώς Μεταξά την αποφυλάκιση τους, ώστε να πολεμήσουν στο Αλβανικό μέτωπο.

Οι επιτυχίες του Ελληνικού στρατού στο Αλβανικό Μέτωπο θα προσκρούσουν στην ολοένα και αυξανόμενη στρατιωτική δύναμη της Ναζιστικής Γερμανίας. Στις 6 Απριλίου 1941 οι Γερμανοί  εισβάλλουν μέσω της Γιουγκοσλαβίας στην Ελλάδα και στις 27 του μηνός καταλαμβάνουν την Αθήνα. Η Ελλάδα πλέον τελεί υπό τριπλή κατοχή (Γερμανική, Ιταλική, Βουλγαρική). Οι Γερμανικές κατοχικές δυνάμεις εγκαθιστούν κυβέρνηση ανδρείκελο των Ναζί και εφαρμόζουν σκληρές πολιτικές οικονομικής λιτότητας. Η Γερμανική κατοχή γίνεται συνώνυμο των κακουχιών, της πείνας και της εξαθλίωσης του Ελληνικού λαού. Κάτω από τις δυσμενείς αυτές συνθήκες το ΚΚΕ, σε συνεργασία με άλλους αριστερούς πολιτικούς φορείς ,δημιουργεί το Ελληνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) στις 28 Σεπτεμβρίου του 1941 και στις 16 Φεβρουαρίου του 1942 συγκροτείται το στρατιωτικό παράρτημα του ΕΑΜ ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΛΑΣ).

Ο ΕΑΜ-ΕΛΛΑΣ, και άλλες αντιστασιακές οργανώσεις όπως ο Εθνικός Δημοκρατικός Σύνδεσμος(ΕΔΕΣ), διεξάγουν απελευθερωτικό αγώνα στα σκληρά χρόνια της κατοχής. Ο Ζαχαριάδης ακόμα βρίσκεται φυλακισμένος ως πολιτικός κρατούμενος και οι συνθήκες φυλάκισης του δεν θα καλυτερεύσουν. Η τελευταία πράξη της κυβέρνησης Μεταξά είναι η μεταφορά των πολιτικών κρατουμένων στις Γερμανικές δυνάμεις και έτσι ο Ζαχαριάδης μεταφέρεται στις φυλακές της Γερμανικής Γκεστάπο (μυστική αστυνομία) στην Βιέννη και έπειτα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου , όπου θα παραμείνει μέχρι το τέλος του πολέμου. Τα αντιστασιακά κινήματα στην Ελλάδα την περίοδο 1941-43 καταφέρνουν σταδιακά να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στις κατοχικές δυνάμεις. Το ΕΑΜ σε μια φάση φτάνει να έχει αποκτήσει ένα εκατομμύριο μέλη και πυκνώνει τις αντιστασιακές δραστηριότητες του. Πέραν από στρατιωτικές επιχειρήσεις, υπάρχει και πολιτική αντίσταση στην Γερμανική κατοχή. Η εθνική αντίσταση καταφέρνει να οργανώσει απεργίες και διαμαρτυρίες οι οποίες επικεντρώνονταν κυρίως στις πολιτικές εξαθλίωσης των κατοχικών κυβερνήσεων. Το 1944  τα Γερμανικά στρατεύματα αποσύρονται από την Ελλάδα, καθώς και οι Ιταλοί και οι Βούλγαροι συνεργάτες τους.

Ο Ζαχαριάδης επιστρέφει στην Ελλάδα τον Μάιο του 1945 με θερμή υποδοχή στελεχών του ΚΚΕ. Για σχεδόν μια δεκαετία το ΚΚΕ λειτουργούσε χωρίς την πολιτική και ιδεολογική καθοδήγηση του γενικού του γραμματέα, επομένως η ανάγκη για ανασυγκρότηση του κόμματος ήταν εμφανής, όπως και η ανάγκη για την ανασυγκρότηση του κράτους και της χώρας. Η κατοχή είχε προκαλέσει ανυπολόγιστες καταστροφές  σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, αλλά η μεγαλύτερη πληγή ήταν οι σφαγές και οι θηριωδίες των κατοχικών στρατευμάτων εις βάρος αμάχων και πολιτών. Η κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου, ο οποίος ανέλαβε την συγκρότηση της πρώτης μεταπολεμικής Ελληνικής κυβέρνησης, βρέθηκε να αντιμετωπίσει μια ιδιαίτερα ταραγμένη πολιτική συγκυρία. Ένα χρόνο πριν είχε υπογραφεί στην Ιταλική πόλη της Καζέρτας η ομώνυμη συμφωνία μεταξύ των ανταρτών του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και της εξόριστης Ελληνικής κυβέρνησης. Η συμφωνία της Καζέρτας σφράγισε την δημιουργία κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Μέσω της συμφωνίας θα εξασφαλιζόταν η πολιτική ενότητα της χώρας αλλά και η ομαλότητα της καθημερινής ζωής.

Παρά τις εγγυήσεις της συμφωνίας, η πολιτική κατάσταση στην χώρα άλλαξε ριζικά στροφή. Τον Δεκέμβριο του 1944 το ΕΑΜ διοργανώνει συλλαλητήριο στην Αθήνα, για να γιορτάσει την απελευθέρωση της χώρας από τις κατοχικές δυνάμεις. Το συλλαλητήριο διεξάγεται παρανόμως  και η κυβέρνηση Παπανδρέου αντιμετωπίζει το συλλαλητήριο ως ένδειξη πολιτικής ισχύος από τα αριστερά κόμματα και το ΚΚΕ. Η 3η  Δεκέμβρη 1944 θα μείνει στην ιστορία ως μια ψυχρή και σκληρή μέρα στην Αθήνα. Οι αστυνομικές δυνάμεις θα επιτεθούν στο συλλαλητήριο με πρόσχημα ότι στελέχη του ΚΚΕ είχαν επιτεθεί σε αστυνομικούς. Η επίθεση στο συλλαλητήριο θα είναι η πρώτη μάχη των Δεκεμβριανών, όπως θα ονομαστεί αργότερα η περίοδος αυτή. Τα Δεκεμβριανά θα αποτελέσουν την πρώτη ανοιχτή πολεμική αντιπαράθεση ανάμεσα στα στελέχη του ΕΑΜ-ΕΛΛΑΣ και του ΚΚΕ με τις  κυβερνητικές δυνάμεις και τα αγγλικά στρατεύματα που υπήρχαν στην Ελλάδα μετά το τέλος του πολέμου. Τα Δεκεμβριανά θα τελειώσουν το 1945 με ήττα των δυνάμεων του ΕΑΜ-ΕΛΛΑΣ και του ΚΚΕ.

Σε όλη αυτήν την συγκυρία o Ζαχαριάδης παίζει κομβικό ρόλο. Η ανασυγκρότηση του ΚΚΕ, καθώς και οι δυσμενείς πολιτικές συνθήκες για το κομμουνιστικό κόμμα, εξωθούν τα κομματικά όργανα του ΚΚΕ να προβούν σε πιο αποφασιστικά μέτρα. Τα  Δεκεμβριανά τελειώνουν επισήμως με την υπογραφή της συνθήκης της Βάρκιζας. Η συνθήκη προϋποθέτει τον αφοπλισμό των ανταρτών του ΕΛΑΣ και την παράλληλη προστασία των πολιτικών ελευθεριών τους καθώς και την παραχώρηση αμνηστιών. Όμως οι όροι της συμφωνίας δεν θα τηρηθούν. Οι αντάρτες θα παραδώσουν τα όπλα τους μεν αλλά οι αμνηστίες και η διασφάλιση των πολιτικών ελευθεριών δεν θα έρθουν ποτέ. Με την υπογραφή της συνθήκης της Βάρκιζας θα ξεκινήσει η περίοδος της “λευκής τρομοκρατίας”. Η “λευκή τρομοκρατία” προλόγισε το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου. Από το 1945 μέχρι και το 1952 οι μεταπολεμικές και μετεμφυλιακές κυβερνήσεις προχώρησαν σε μαζικές εκτοπίσεις , διώξεις και φυλακίσεις κομμουνιστών. Οι διώξεις αυτές ήρθαν σε συνδυασμό με την τρομοκράτηση των κομμουνιστών από παρακρατικές και παραστρατιωτικές οργανώσεις που δρούσαν σε όλη την επικράτεια και ιδιαίτερα στην ύπαιθρο.  Οι οξυμένες πολιτικές εξελίξεις οδήγησαν τον Ζαχαριάδη και την ηγεσία του ΚΚΕ στην λήψη μέτρων προστασίας.

Το 1946 ξεσπάει επισήμως ο εμφύλιος πόλεμος. Το ΚΚΕ δημιουργεί τον δημοκρατικό στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ), ως το στρατιωτικό του όργανο. Ο τριετής εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) θα αφήσει πίσω του σχεδόν 40.000 νεκρούς  και ανυπολόγιστες κοινωνικές και οικονομικές ζημίες. Ο ΔΣΕ και το ΚΚΕ ηττήθηκαν εν τέλει και η λήξη του εμφυλίου σηματοδότησε την περαιτέρω όξυνση της  “λευκής τρομοκρατίας” εις βάρος των αντιφρονούντων. Η σημασία του εμφυλίου ως πολιτικό και πολεμικό γεγονός υποτιμήθηκε. Ο όρος που χρησιμοποιούνταν για  τον εμφύλιο πόλεμο (ο οποίος χρησιμοποιήθηκε μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 70’) ήταν ο “συμμοριτοπόλεμος”. Για τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις ο εμφύλιος δεν ήταν τίποτα παρά μια σύγκρουση με μια ένοπλη ομάδα κομμουνιστών.

Εν πολλοίς, ο Ζαχαριάδης ήταν ο καθοδηγητής της πορείας του ΚΚΕ, όμως δεν ήταν υπεύθυνος για όλες τις αστοχίες του ΚΚΕ στο πεδίο του εμφυλίου. Ο Ζαχαριάδης  κατέφυγε, όπως και πολλοί άλλοι κομμουνιστές, στα κομμουνιστικά καθεστώτα της  ανατολικής Ευρώπης. Ο Ζαχαριάδης εγκαταστάθηκε στην Αλβανία και συνέχισε από εκεί τις πολιτικές του προσπάθειες για την επιβίωση του ΚΚΕ, το όποιο λειτουργούσε παρανόμως. Οι προσπάθειες του Ζαχαριάδη θα συνεχιστούν μέχρι την σύγκληση της 6ης πλατιάς ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής (ΚΕ) του ΚΚΕ που πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 1956 στο Βουκουρέστι. Η 6η ολομέλεια αποφάσισε την καθαίρεση του Ζαχαριάδη από γενικό γραμματέα του ΚΚΕ αλλά και από το πολιτικό γραφείο του ΚΚΕ. Η 7η ολομέλεια  του ΚΚΕ   το 1957 αποφάσισε την πλήρη διαγραφή του Ζαχαριάδη από το ΚΚΕ, ολοκληρώνοντας έτσι την κομματική σταδιοδρομία του Νίκου Ζαχαριάδη στην κομμουνιστική Αριστερά. Ο Ζαχαριάδης μέχρι το 1962 θα ζήσει στο Μποροβίτσι της Ρωσίας, όπου εργάζεται ως στέλεχος σε κρατική επιχείρηση. Έπειτα θα ζήσει εξόριστος στην πόλη Σοργκούτ, που βρίσκεται στα Ουράλια της Ρωσίας. Εκεί ο Ζαχαριάδης θα αφήσει την τελευταία του πνοή το 1973, όπου αυτοκτόνησε.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης αποτέλεσε ένα μεγάλο και ιστορικό κεφάλαιο για το Ελληνικό και διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Η κομματική εκπαίδευση και εμπειρία που απέκτησε στην Σοβιετική Ένωση  και ο έντονος, συγκεντρωτικός χαρακτήρας του βοήθησαν στην γρήγορη ανέλιξη του στην κομματική ιεραρχία του ΚΚΕ. Ο Ζαχαριάδης ακόμα και σήμερα θεωρείται αμφιλεγόμενη πολιτική προσωπικότητα. Παρά ταύτα αποτέλεσε και αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της νεότερης πολιτικής ελληνικής ιστορίας. Η πολιτική καθοδήγηση του Ζαχαριάδη  στην κατοχή, την εθνική αντίσταση και τον εμφύλιο διαμόρφωσαν την πορεία της ελληνικής Αριστεράς. Μπορεί πολλοί να τον αγάπησαν η να τον μίσησαν , αλλά είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός πως η συμβολή του Νίκου Ζαχαριάδη στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας  ήταν μεγάλη και καθοριστική.

Συντάκτης: Πάρης Γιαννούλης

Πηγές:

Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.