Τα πυκνά νοήματα της φιλοσοφίας, την καθιστούν συχνά απρόσιτη προς ένα μεγάλο μέρος του κοινωνικού συνόλου. Ωστόσο η ενασχόληση με αυτή ή έστω η προσπάθεια κατανόησης της χρησιμεύει στην καλύτερη αντίληψη του κόσμου που μας περιβάλλει. Οι τελευταίες εβδομάδες στην Ελλάδα, έχουν φέρει στο προσκήνιο πολλαπλές δυσλειτουργίες του κρατικού μηχανισμού οι οποίες ευλόγως προκαλούν όξυνση των παθών. Εντούτοις, οι αντιδράσεις θα είχαν εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο αν ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας είχε εξοικειωθεί με τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου και δη με τη σύγχρονη προσέγγιση της. Κάτω από το εν λόγω πρίσμα, η αναζήτηση απαντήσεων θα είχε ως έναυσμα την εύρεση της αιτίας, λόγου χάρη, πίσω από την καταστροφή στην Θεσσαλία, ξεδιπλώνοντας μία αλυσίδα από «γιατί» κατευθυνόμενα κάθε φορά προς ένα διαφορετικό υποκείμενο, και όχι αποκλειστικά και μόνο, προς τη κυβέρνηση.

Ο Thomas Hobbes, πατέρας του κοινωνικού συμβολαίου, υποστήριζε ότι σε μια προ-κοινωνική κατάσταση της φύσης θα ήταν λογικό τα άτομα να συμφωνήσουν να εξουσιοδοτήσουν ένα άλλο άτομο να ασκήσει την απόλυτη πολιτική εξουσία που απαιτείται για την επιβολή των κανόνων, οι οποίοι είναι απαραίτητοι για την κοινωνική συνεργασία. Σε ένα διαφορετικό μήκος κύματος, ο John Locke, επιστήμονας του Διαφωτισμού, τοποθετήθηκε κατά της απόλυτης μοναρχίας υποστηρίζοντας ότι κανένα υπάρχον πολιτικό σύνταγμα δεν είναι νόμιμο ή δίκαιο εκτός και αν μπορεί να εκκινηθεί από μια θέση ίσων δικαιωμάτων σε μια σχετικά ειρηνική κατάσταση της φύσης και χωρίς να παραβιάζεται κανένα φυσικό δικαίωμα ή υποχρέωση. Αμφότερες αυτές οι θέσεις έχουν αποτελέσει θεμέλια ενός τυπικού μοντέλου δυτικής κοινωνίας. Η πρώτη διότι εξηγεί την διαδικασία μετάβασης σε ένα οργανωμένο σύστημα άσκησης εξουσίας και η δεύτερη γιατί προάγει τα ανθρώπινα δικαιώματα, ως άξια υπεράσπισης και νομικής θεμελίωσης. Πρακτικά οι δύο ιδέες έχουν υλοποιηθεί. Δηλαδή, το κάθε άτομο αποτελεί μέλος ενός ευρύτερου κοινωνικού συνόλου το οποίο διοικείται από μία ανώτερη εξουσία και διαθέτει νομικά κατοχυρωμένα δικαιώματα. Ωστόσο, επι του πρακτέου, υπάρχει μία σημαντική διαφορά που πιθανώς να αγνοήθηκε από τον μέσο αναγνώστη που δεν είναι άλλη από τον χαρακτηρισμό τον δικαιωμάτων ως «φυσικά», ένα γνώρισμα που τους είχε αποδοθεί στην εποχή του Διαφωτισμού, αλλά πλέον έχει απορριφθεί. Δηλαδή, δεν γεννιόμαστε με αναφαίρετα δικαιώματα, αλλά τα αποκτούμε εκ των υστέρων.

Η διαπίστωση αυτή ήταν εκείνη που κατέστησε την παραδοσιακή προσέγγιση του κοινωνικού συμβολαίου «παρωχημένη» για τη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία και μεταξύ άλλων, έδωσε το έναυσμα για την ερμηνεία της τωρινής κατάστασης μέσα από ανανεωμένα δεδομένα. Συγκεκριμένα, η εκκοσμίκευση της ανθρώπινης σκέψης και η πρόοδος των ανθρωπιστικών επιστημών κατέδειξε ότι τα ατομικά δικαιώματα είναι παράγωγα συμβάσεων. Μία τέτοια σύμβαση είναι και το Ελληνικό Σύνταγμα, το οποίο κατοχυρώνει για παράδειγμα την προστασία της ιδιοκτησίας και το δικαίωμα προς αυτή που πολλοί άνθρωποι αισθάνθηκαν ότι παραβιάστηκε μετά την απώλεια των περιουσιών τους ύστερα από τη μεγάλη πλημμύρα που προκάλεσαν οι καταιγίδες του Σεπτεμβρίου στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η μετεξέλιξη της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου φέρνει στο προσκήνιο τον θεωρητικό John Rawls του οποίου η σκέψη αν ακολουθούταν από τους σύγχρονους ηγέτες τόσο σε κεντρικό, όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, θα είχε σώσει την Ελλάδα από έναν αιώνα πολλαπλών πολιτικών λαθών, συμπεριλαμβανομένων αυτών που αναδύθηκαν μετά τη καταστροφή.

Η θεωρία του Rawls πρεσβεύει την θέση «justice as fairness», δηλαδή η νομική δικαιοσύνη πρέπει να “πατά” στη νομιμότητα που παρέχεται από το σύνολο της κοινωνίας. Με την αναφορά του στη νομική δικαιοσύνη εστιάζει περισσότερο στον τρόπο δημιουργίας των νόμων αυτών καθ΄ αυτών και στην αναγκαιότητα να διακατέχονται τα μέρη της κοινωνίας από αίσθημα δικαιοσύνης. Για τον Rawls οι άνθρωποι που εμπλέκονται στην πολιτική διαδικασία, έμμεσα ή άμεσα, θα έπρεπε να δρουν σαν να ήταν καλυμμένοι από ένα «πέπλο άγνοιας», δηλαδή να αφαιρούν από την κρίση τους τις δεσμεύσεις που τους θέτει το δικό τους, προσωπικό οικονομικό και κοινωνικό status και να αποφασίζουν με κανόνες μέγιστης ελάχιστης ωφέλειας. Αυτό σημαίνει ότι στο χειρότερο πιθανό σενάριο, όπως για παράδειγμα η πλημμύρα μιας ολόκληρης γεωγραφικής περιοχής, θα πρέπει να παρθούν αποφάσεις με τη λογική εκείνου που βρίσκεται στη χειρότερη δυνατή θέση και προσπαθεί να τη βελτιώσει, ωστόσο με τρόπο τέτοιο ώστε να μη βλαφθούν τα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα. Μια τέτοιου είδους νουθεσία θυμίζει τη στρατηγική μέθοδο maxmin που συναντάται στη Θεωρία Παιγνίων (μαθηματική αποτύπωση της στρατηγικής) και καθορίζει τον τρόπο δράσης σε μία κατάσταση στενότητας και υψηλής συναισθηματικής πίεσης. Ιδανικά, ένας τέτοιος τρόπος σκέψεις θα εξυπηρετούσε τις ανάγκες της χώρας μας σε επίπεδο πρόληψης και όχι μόνο κατασταλτικής δράσης με σκοπό την «επιδιόρθωση» του λάθους.

Το «πέπλο της άγνοιας» είναι εύλογο ότι δεν μπορεί να φορεθεί από όλους, γιατί στη πραγματική ζωή υπάρχει και ο ισχυρός παράγοντας του συμφέροντος που κυριαρχεί συνήθως όταν πρόκειται να παρθούν κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις. Το θετικό όμως με τη θεωρία του Rawls είναι ότι δεν υπονομεύει το συμφέρον του ανθρώπου που βρίσκεται σε μία καλύτερη θέση για να διασώσει το συμφέρον του ατόμου σε δεινότερη θέση, αλλά αναζητά τη «χρυσή λύση», ως απότοκο μιας ορθολογικής διαδικασίας. Για αυτό και δίνεται βάση στη νομιμότητα της δικαιοσύνης από το σύνολο, επειδή ακριβώς δεν αμφισβητείται το συμφέρον καμιάς κοινωνικής τάξης, αντ’ αυτού η πολιτική πρακτική προσαρμόζεται σε κάθε ενδεχόμενο σενάριο διαφορετικά, ανάλογα με τα εμπλεκόμενα πρόσωπα. Τοιουτοτρόπως, καλύπτεται σε μεγάλο βαθμό η ποικιλομορφία των καθημερινών κυβερνητικών προβλημάτων, είτε αυτά αφορούν για παράδειγμα, έργα υποδομής, είτε φόρους πολυτελείας. Μία τέτοιου είδους προσέγγιση του κοινωνικού συμβολαίου ανταποκρίνεται καλύτερα στα σύγχρονα δεδομένα και είναι άξια της προσοχής όλων μας.

Επιχειρώντας την παράδοση μίας καταληκτικής θέσης, η ενασχόληση με την πολιτική φιλοσοφία του Rawls οδηγεί στην σύγκριση της «χρυσής λύσης», που εκείνος περιγράφει, με την λύση η οποία δίνεται τη δεδομένη στιγμή στην τραγική κατάσταση που πλήττει την Ελλάδα. Η διαφορά είναι χαοτική. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι επειδή ούτε ο μικρόκοσμος, δηλαδή ο κάθε επιμέρους πολίτης, ούτε ο μακρόκοσμος, δηλαδή το κράτος, δρα με βάση την ηθική του Rawls και ούτε πρόκειται κάτι τέτοιο να συμβεί – τουλάχιστον συλλογικά. Αυτό όμως που καθίσταται εφικτό είναι η τοποθέτηση έστω μίας μερίδας ανθρώπων στο συγκεκριμένο φάσμα σκέψης, κατά τρόπο τέτοιο ώστε να επιτευχθεί μία βαθμιαία αλλαγή. Η προσαρμογή της ρολσιανής θεωρίας περί κοινωνικού συμβολαίου στη ατομική ζωή, δηλαδή, υπό μια ευρεία προσέγγιση, στους «νόμους» που παράγει ο καθένας για την προσωπική του συμπεριφορά και πέρα από όσα ορίζει η πολιτεία, συνιστά μία εσωτερική αλλαγή στο σώμα των πολιτών η οποία μπορεί να γίνει κινητήριος μοχλός αλλαγής της υφιστάμενης κατάστασης. Αυτή η αλλαγή θα είναι δύσκολη, κοπιώδης και μακροχρόνια, αλλά θα είναι «αλλαγή» και μάλιστα εσωτερική, όχι δεσμευτικά  χρωματική.

Συντάκτης: Ειρήνη Κόρδα

Πηγές: 

  1. Contracts and Choices: Does Rawls Have a Social Contract Theory? (no date) JSTOR. Available at: https://www.jstor.org/stable/pdf/2025640.pdf?ab_segments=&initiator= (Accessed: 21 September 2023).
  2. Freeman, S. (2019) Original position, Stanford Encyclopedia of Philosophy. Available at: https://plato.stanford.edu/entries/original-position/ (Accessed: 21 September 2023).
  3. Justice as fairness: John Rawls and his theory of Justice (no date) Constitutional Rights Foundation. Available at: https://www.crf-usa.org/bill-of-rights-in-action/bria-23-3-c-justice-as-fairness-john-rawls-and-his-theory-of-justice (Accessed: 21 September 2023).
  4. Social Contract (2023) Encyclopædia Britannica. Available at: https://www.britannica.com/topic/social-contract (Accessed: 21 September 2023).
  5. The social contract as ideology (no date) JSTOR. Available at: https://www.jstor.org/stable/2264939 (Accessed: 21 September 2023).
  6. Social Contract: Interpretation and misinterpretation (no date) JSTOR. Available at: https://www.jstor.org/stable/3230871?googleloggedin=true (Accessed: 21 September 2023).
  7. Tuckness, A. (2020) Locke’s political philosophy, Stanford Encyclopedia of Philosophy. Available at: https://plato.stanford.edu/entries/locke-political/ (Accessed: 21 September 2023).
  8. Veil of ignorance (2023) Ethics Unwrapped. Available at: https://ethicsunwrapped.utexas.edu/glossary/veil-of-ignorance (Accessed: 21 September 2023).
  9. Weale, A. (2020) Modern Social Contract Theory, Oxford Academic . Available at: https://academic.oup.com/book/36885 (Accessed: 21 September 2023).
Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.