Νύχτες ‘’Βαστίλης” επικρατεί στην Γαλλία κατόπιν την εν ψυχρώ δολοφονία του 17χρονου Ναέλ από αστυνομικό. Κατά κόρον σημειώνονται βίαια επεισόδια τόσο στα προάστια του Παρισιού όσο και σε πολλές άλλες περιοχές διαπομπεύοντας την κατάλυση της βίας με πρωτεύοντα συνθήματα << Δικαιοσύνη για τον Ναελ>> και <<Η αστυνομία σκοτώνει>>. Εντούτοις ποιά είναι τα προπλάσματα της αστυνομικής βίας και κάθε είδους θηριωδίας προερχόμενα από οποιοδήποτε θεσμικό όργανο εμφορούμενο με την εξουσία της ένοπλης βίας; Καθίσταται η εξουσία τόσο ισχυρή ενώπιον του ατόμου σε βαθμό που να μεταμορφώνει ολοκληρωτικά το ποιόν του χαρακτήρα του παράλληλα με την συμπεριφορά του ηθικά; Πως εξηγείται η μαζική συμμετοχή ανθρώπων σε ανήθικες ή εγκληματικές πράξεις;

Συρραφώντας τα παραπάνω ερωτήματα και ερχόμενοι σε συμφωνία με  την άποψη του John Weiss γίνεται φανερό ότι στο βωμό των εργοστασίων θανάτου ευθύνονται όχι μονάχα λίγοι χιλιάδες φανατικοί ναζί αλλά και κάθε είδους γραφειοκράτες , δικαστές , διπλωμάτες· κάθε άνθρωπος που δέχτηκε παθητικά τον ακραίο φανατισμό. (Weiss, 2009) Ο εμπειρικός θετικισμός των δεκαετιών του 1950 και 1960 αποτέλεσε το εφαλτήριο για τους κοινωνικούς επιστήμονες και ψυχολόγους (Μιλγκραμ, Ζιμπαρντο) για να διεξάγουν κοινωνικά πειράματα (κατά πολλούς άκρως αντιδεοντολογικά) με τα ευρήματά τους να διαψεύδουν την κυρίαρχη – ως τότε – αιτιολογική σκέψη πως για το Ολοκαύτωμα υπαίτιοι ήταν μονάχα οι Γερμανοί και η γερμανική εθνική σύσταση ως απόρροια ενός  <<ιδιαίτερου δρόμου>>.

Εντούτοις τι αντίκτυπο έχει η αντιληπτή εξουσία στην ψυχολογική κατάσταση και συμπεριφορά των ατόμων; Το πείραμα που επινοήθηκε από τον Φίλιπ Ζιμπάρντο, διεξήχθη το 1971 ως προς τον σκοπό αυτό, διαμορφώνοντας μια ιδιότυπη φυλακή στο υπόγειο του τμήματος Ψυχολογίας του Στάνφορντ. Προς επίρρωση διεξαγωγής των τρόπων με των οποίων μεταβάλλουν την συμπεριφορά τους οι άνθρωποι όταν τους αναθέτονται οι ρόλοι των φυλακισμένων ή των δεσμοφυλάκων, δημιουργήθηκαν οι ιδιάζουσες συνθήκες μιας πραγματικής φυλακής. Κελιά, θάλαμοι απομόνωσης, στολές ακόμα και προαύλιος χώρος σύμφωνα με τα εν λόγω δεδομένα αναστηλώθηκαν για την εκάστοτε έρευνα. (psychologynow.gr, 2014)

Για το πείραμα επιλέχθηκαν 24 φοιτητές με απαραίτητο ζητούμενο να έχουν λευκό ποινικό μητρώο και να είναι σε άρτια ψυχολογική κατάσταση. Έπειτα διαμορφώθηκαν σε δύο ομάδες, των φρουρών και των φυλακισμένων με τυχαίο τρόπο. Ως συνολική διάρκεια του πειράματος ορίστηκαν 14 μέρες και για την συμμετοχή τους οι φοιτητές θα λάμβαναν ημερήσια αποζημίωση ύψους 90 δολαρίων.

Νωρίτερα της έναρξης του πειράματος  οι εντολοδόχοι φρουροί διατάχθηκαν από την ερευνητική ομάδα να διατηρούν την ευταξία εντός της φυλακής άνευ χρήσης βίας, παρόλο που τους δόθηκε γκλομπ. Μετά την ομαλή διενέργεια της διαδικασίας της  πρώτης μέρας, τα πράγματα άλλαξαν ολικά έπειτα από την εξέγερση των κρατούμενων στην δεύτερη ημέρα. Επόμενο ήταν οι φρουροί να αρχίζουν να τους βασανίζουν και να τους  εξευτελίζουν σε ακραίο βαθμό ωσότου να λησμονούν την πραγματική ταυτότητα των ίδιων και των κρατουμένων, αφομοιώνοντας ολοκληρωτικά τις εκάστοτε συνθήκες. Οι δεύτεροι δε βαθμιαία έχασαν την ενεργητικότητά τους και την διάθεση για αντίσταση, αποδεχόμενοι την βάναυση μεταχείριση ενωπιόν τους· μορφοποιώντας τους σε παθητικά άτομα, έρμαια μιας καταπιεστικής εξουσίας.  Ακόμα και ο ίδιος ο Ζιμπάρντο αναγνώρισε το γεγονός ότι επηρεάστηκε από την εν λόγω κατάσταση σε σημείο που να μεριμνά περισσότερο για την ασφάλεια της <<φυλακής>> παρά για την διεξαγωγή του πειράματος per se.

Ωστόσο, το πρόγραμμα διεκόπη πρόωρα την έκτη μέρα κατόπιν παρεμβάσεως του συνεργάτη του και κάποιων γονέων των φοιτητών. Τα αποτελέσματα  του πειράματος όμως ήταν συγκλονιστικά. Μόλις το ⅓ των δεσμοφυλάκων επέδειξε σαδιστική συμπεριφορά. Η κατάχρηση της εξουσίας και ο  αυταρχικός χαρακτήρας τους αποτέλεσαν σύμφωνα με τους ερευνητές, απόρροια της υιοθέτησης του νέου κοινωνικού ρόλου, μύησης ενός συμπιλήματος  κανόνων, συναισθημάτων και συμπεριφορών που κλήθηκαν να υποδυθούν. Απεναντίας, οι φυλακισμένοι μετατράπηκαν σε πειθήνια όργανα αφομοιώνοντας την κατάχρηση και στέρηση των ελευθεριών και δικαιωμάτων τους και εν τέλει αποκτώντας ψυχολογικά τραύματα. Μάλιστα πέντε από αυτούς αποχώρησαν πρόωρα πριν τη λήξη του πειράματος.

Εντούτοις, η όλη διαδικασία δέχτηκε σφοδρότατη κριτική για τις αντιδεοντολογικές συνθήκες διεξαγωγής της. Εν ολίγοις, το εκάστοτε πείραμα είχε σοκάρει την κοινωνία της εποχής και συνέφερε βαρύτητα και κύρος σε ερμηνείες που επιθυμούσαν να μην δαιμονοποιήσουν πολλάκις το κακό αλλά να διερευνήσουν τα πιο ουσιώδη αίτια εγκληματικών πρακτικών που διαθέτουν κοινωνιολογική ή ψυχολογική οπτική.

Μπορούν να αλλοιωθούν οι προσωπικότητες των ανθρώπων τόσο εύκολα όπως υπέδειξε ο Ζιμπάρντο, την στιγμή που τους δίνεται θέση εξουσίας; Όπως ανάγλυφα ισχυρίζεται και ο Μένανδρος << Ουδείς ανάγκης μείζων ισχύει νόμος>> , που σημαίνει πως ‘’Δεν υπάρχει νόμος που να είναι πιο ισχυρός από την ανάγκη”. Ακολουθώντας την εκάστοτε συλλογιστική πορεία  το Πείραμα του Milgram έρχεται να γνωστοποιήσει σχετικά με το πόσο μακριά μπορούν να φτάσουν οι άνθρωποι αναφορικά με την υπακοή τους σε μια εντολή, την δύναμη της εξουσίας σε όλες τις εκφάνσεις της καθώς και της κοινωνικής συμμόρφωσης. Αναντίρρητα, πρόκειται για  χαρακτηριστικά γνωρίσματα που προσιδιάζουν σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. (social policy, 2020).

Το πείραμα διεξήχθη στο πανεπιστήμιο του Γέιλ και τα υποκείμενα εξετάζονταν σε ζευγάρια με τον ρόλο ο ένας του μαθητή και του δασκάλου ο άλλος αντίστοιχα, έπειτα από κλήρωση. Η διαδικασία είχε ως εξής : ο μαθητής ακινητοποιούταν σε μία ηλεκτρική καρέκλα διαπερνώντας του ηλεκτρόδια και ο δάσκαλος καθόταν μπροστά σε μια ηλεκτρική γεννήτρια με 10 κουμπιά που είχαν προοδευτικά αυξανόμενη τάση ( από 15 βολτ έως 450 το τελευταίο). Παράλληλα, ο μαθητής υποχρεούνταν να μάθει 10 ζεύγη λέξεων και την φορά που απαντούσε λάθος, ο υπεύθυνος του προγράμματος ζητούσε από τον δάσκαλο να τον χτυπήσει με ρεύμα , του οποίου η τάση σε κάθε λανθασμένη απάντηση, μεγενθυνόταν. Ο δάσκαλος αναλάμβανε την εξέταση λέγοντας διαδοχικά τις λέξεις και αναμένοντας την απάντηση. Αρχικά ο μαθητής απαντούσε ορθά αλλά μόλις έκανε το πρώτο λάθος, ο δάσκαλος κατόπιν παραινέσεως του υπεύθυνου τού έκανε το πρώτο ηλεκτροσόκ των 15 βολτ. Έπειτα της δεύτερης λανθασμένης απόκρισης και τα 30 βολτ, άρχιζε η ουσιαστική φάση του πειράματος. Εν προκειμένω περίπτωση, ο μαθητής δυσανασχετούσε και ζητούσε να σταματήσει το πείραμα διότι δεν ήθελε να λάβει άλλο μέρος σε αυτό. Από την άλλη ο δάσκαλος δεχόταν την διαταγή του αρμόδιου να συνεχίσει την εξέταση. Η αύξηση της τάσης του ρεύματος υπέβαλε κάποια στιγμή τον μαθητή σε μια κατάσταση να τρέμει ολόκληρος και να ουρλιάζει. Ο δάσκαλος εμφανώς προβληματισμένος κοιτούσε τον αρμόδιο όπου του επαναλάμβανε διακαώς πως πρέπει να συνεχίσει. Η τάση του ρεύματος και ο βασανισμός όμως δεν επέτρεπαν στον μαθητή να απαντήσει τίποτα παρά να ικετεύει να αφεθεί ελεύθερος. Ακόμα και η μη απάντηση θεωρούνταν λανθασμένη απόκριση και ο δάσκαλος αύξανε την τάση συνεχώς μετά από διαβεβαιώσεις του υπεύθυνου πως το τεστ είναι απολύτως ελεγχόμενο. Όταν πλέον είχε λιποθυμήσει, ο αρμόδιος ανέφερε στον δάσκαλο  πως χρειάζεται να φτάσει μέχρι και τον τελευταίο μοχλό προκειμένου να ολοκληρωθεί η έρευνα.

Πρωτύτερα της έναρξης του πειράματος, ο Μίλγκραμ διεξήγαγε δημοσκόπηση ανάμεσα στους τελειόφοιτους φοιτητές ψυχολογίας και σε ψυχιάτρους , προκειμένου να διαπιστώσει πόσοι πίστευαν πως θα έφταναν στην τελευταία και θανατηφόρα δόση ηλεκτρισμού. Περίπου 10% αποκρίθηκαν πως θα ξεπερνούσαν τα 180V, ενώ μόλις το 1,2% δήλωσαν πως θα τραβούσαν και τον τελευταίο μοχλό. Αντίθετα σύμφωνα με τα ευρήματα του πειράματος, το 65% των συμμετεχόντων συνέχισε μέχρι το τελευταίο κουμπί , όπου αναγραφόταν πάνω οι εκφράσεις << κίνδυνος>> , <<ΧΧΧ>> και <<σοβαρό σοκ>>. (social policy, 2020)

Στο σημείο αυτό κρίνεται εύλογο να τονιστεί πως το πείραμα επαναλήφθηκε σε αρκετές χώρες με διακριτή κάθε φορά σύνθεση αλλά με αποτελέσματα παραπλήσια με το αρχικό. Επιπλέον, αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός πως δεν υπήρχε στην πραγματικότητα κανένα ηλεκτρικό ρεύμα και οι μαθητές ήταν απλά ηθοποιοί που υποδύονταν συγκεκριμένο ρόλο. Η συμβολή του Μιλγκραμ κρίθηκε αξιόλογη για να κατανοήσουμε την έννοια της << απερισκεψίας>> της Χάνα Άρεντ, ως την παντελή έλλειψη κριτικής σκέψης , την απουσία ενσυναίσθησης για τον πόνο του άλλου καθώς και την τυφλή υπακοή στην εξουσία χωρίς κανένα ηθικό φραγμό. Σοκαριστική σχεδόν είναι η αποκάλυψη πως καθημερινοί άνθρωποι μπορεί να προβούν σε εγκληματικές πράξεις υπό την σκέπη μια μορφής εξουσίας ή την <<επιστημονική γνώση>> στην προκειμένη περίπτωση, δημιουργώντας συνθήκες πίεσης και καταναγκασμού στους εμπλεκόμενους.

Επιπρόσθετα, θα ήταν επιπόλαιο να μην αναφερθεί πως ο Μίλγκραμ μετά την διεξαγωγή του πειράματος ενημέρωσε τους συμμετέχοντες της μελέτης πως ο μαθητής ήταν ηθοποιός και δεν είχε υποστεί πραγματικά τίποτα. Με αυτόν τον τρόπο αποσκοπούσε στο να ανακουφίσει την συνείδηση των ανθρώπων από την σκέψη των όσων ενεργειών δέχτηκαν να εκτελέσουν. Μολαταύτα της εκάστοτε επιδίωξης, ένα αξιόλογο ποσοστό από αυτούς απέκτησαν ψυχολογικά προβλήματα στο να αποδεχτεί την έλλειψη ενσυναίσθησης ή την απερισκεψία με την οποία λειτούργησε. Απεναντίας, το 5% που απέρριψε την συμμετοχή του στην διεξαγωγή μιας τέτοιας έρευνας, αποκαλύπτει πως η ηθική και ανθρωπιστική οπτική σε όλα τα ζητήματα ίσως σχηματίζει την μόνη δίοδο εξάλειψης αυτών των φαινομένων. Η ανυπακοή σε εγκληματικές θηριωδίες δεν συνιστά πράξη προδοσίας ούτε κοινωνικού στιγματισμού αλλά την αποκλειστική ηθική λύση μπροστά στην βαρβαρότητα.

Εκκινώντας την συλλογιστική γραμμή από τα παραπάνω εμπειρικά ευρήματα, αποδεικνύεται ότι η δύναμη της εξουσίας , η τυφλή υπακοή στην αυθεντία κάποιου και η επιτέλεση κάποιου θεσμικού ρόλου – όπως του φύλακα- μεταμόρφωσαν ανθρώπινες προσωπικότητες που μόνο πιθανούς υπόπτους για εγκληματική προδιάθεση ή σαδιστικό χαρακτήρα δεν θα τους θεωρούσαμε.

Ωστόσο, η αναφορά της ηθικής ως αξίωσης για δράση στην πολιτική εγκυμονεί κινδύνους και συνήθως εξυπηρετεί άλλες σκοπιμότητες. Το γεγονός αυτό δεν συνεπάγεται βέβαια πως συνιστούν δυο αυτόνομα πεδία δράσης και στην πολιτική δεν μπορεί να τοποθετηθεί η ηθική, όπως θα ισχυριζόταν ένας οπορτουνιστής πολιτικός. Επίσης , δεν γνωστοποιείται πως ότι είναι << νόμιμο είναι και ηθικό>> per se.  (Ξυδάκης, 2008) Άλλωστε σύμφωνα με την Τζάνετ Κόουλμαν << η πολιτική και η ηθική είναι συνάρτηση των ανθρώπινων πράξεων στο πλαίσιο μιας κοινότητας όπου οι άνθρωποι μοιράζονται ένα κοινό τρόπο για να συζητήσουν και να κρίνουν τις πράξεις>>. (Coleman, 2005)

Σαν να μην πέρασε μια μέρα από τις διαδοχικές απόπειρες του δυτικού πολιτισμού να εξορκίσει τα φαντάσματα της ολοκληρωτικής βαρβαρότητας ή το σοκ που προκλήθηκε στην κοινή γνώμη από το πέρας των ευρημάτων των παραπάνω πειραμάτων έχουμε νέες αποκαλύψεις της αγριότητας. Η καταπάτηση κάθε θεμελιώδους ανθρώπινου δικαιώματος είναι εμφανέστατη και στην φυλακή του Γκουαντάναμο των ΗΠΑ από τα στρατεύματα της πιο φιλελεύθερης δημοκρατίας παγκοσμίως ( όπως ισχυρίζεται).

Εν κατακλείδι, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα και κάθε είδους βάρβαρης θηριωδίας στηρίχθηκαν ακριβώς σε όλους εκείνους που παθητικά αποδέχτηκαν τον αυταρχισμό, την κρατική αυθαιρεσία και τις διώξεις των συνανθρώπων τους εξαιτίας εθνοτικών, πολιτικών, σεξουαλικών, φυλετικών λόγων και κάθε είδους διαχωρισμού. Μπροστά στην φρίκη και την βαρβαρότητα το καθήκον της ηθικότητας των υποκειμένων με μια καντιανή ματία, ας γίνει το εφαλτήριο και το κριτήριο να καθορίζει τις πράξεις και τις ενέργειες μας.

Συντάκτης: Άσπα Φιλοσόγλου

Πηγές:

  • Ξυδάκης, Ν. (2008, Σεπτέμβριος 6). Ο,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό. Καθημερινή.
  • Coleman, J. (2005). ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ (Vol. πρώτος). Κριτική.
  • psychologynow.gr. (2014, Μάιος 13). Το πείραμα του Stanford, του Philip Zimbardo. Retrieved Ιούνιος 28, 2023, from https://www.psychologynow.gr/istoria-psyxologias/peiramata-psyxologias/7-to-pirama-tu-stanford-tu-philip-zimbardo.html
  • social policy. (2020, Οκτώβριος 20). Η τυφλή υπακοή στην εξουσία: Το πείραμα του Milgram. Retrieved Ιούνιος 29, 2023, from https://socialpolicy.gr/2020/10/%CE%B7-%CF%84%CF%85%CF%86%CE%BB%CE%AE-%CF%85%CF%80%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%AE-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%BE%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CE%B5%CE%AF%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%B1.html
  • Weiss, J. (2009). ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΔΕΞΙΑ (Σ. Μαρκέτος, Trans.) [Παραδοσιοκρατία, αντίδραση και αντεπανάσταση στην Ευρώπη 1770-1945]. Θύραθεν. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/view/912/935