Τί ορίζουμε ως πολιτικές ιδεολογίες; Μία αποσαφήνιση του ορισμού μπορεί να διευκολύνει την σκέψη. Ο καθένας θα όριζε με διαφορετικό τρόπο την πολιτική ιδεολογία, ωστόσο σε τελική ανάλυση, μπορεί να συνοψιστεί στη φράση: «ένα σύστημα ιδεών και πεποιθήσεων, που εναρμονίζεται -ή και όχι- με την δράση των υποκειμένων».
Τα τελευταία χρόνια, ένα φαινόμενο που παρατηρείται και στο πολιτικό σκηνικό, είναι η ύπαρξη μιας στρέβλωσης ή ρευστότητας μεταξύ των ιδεολογιών. Πλέον ο παραδοσιακός άξονας διαίρεσης Αριστερά-Δεξιά, δεν έχει τόση σημασία, όσο έχει η δράση ενός πολιτικού κόμματος και ο αντίκτυπός του στην κοινωνία. Για παράδειγμα, πολύ συχνά κόμματα που αυτό-τοποθετούνται ως δεξιά, είναι πιθανό να υιοθετούν αντιλήψεις, αλλά και να αναπτύσσουν μία ρητορική ίσως και πολιτική, που απομακρύνεται από την κλασική δεξιά ιδεολογία, ενώ αυτό δεν παύει να παρατηρείται και σε διαφορετικής ιδεολογικής κατεύθυνσης κόμματα. Σε κάθε περίπτωση, οι κοινώς αποδεκτές και αναγνωρίσιμες πολιτικές ιδεολογίες αποτελούν:
Α) Κομμουνισμός
Β) Σοσιαλισμός
Ε) Φασισμός
Αναλυτικότερα, ο κομμουνισμός, κινούμενος στο πλαίσιο της Αριστεράς, είναι μία ιδεολογία που διαβλέπει ανάμεσα στις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή στη σχέση εργαζομένου και καπιταλιστή, μία βαθιά ανισότητα, η οποία έχει ως ρίζα της την εκμετάλλευση, την ανελευθερία και την ιδιοποίηση του πλούτου. Ο κομμουνισμός, εναντιώνεται στην καθεστηκυία τάξη πραγμάτων και επιχειρεί να την ανατρέψει. Με την ανατροπή της, εκτιμά ότι θα εξαλειφθούν οι ανισότητες και θα επέλθει κοινωνική πρόοδος, που θα μεταφράζεται σε κοινοκτημοσύνη, όχι σε ιδιοτέλεια. Η ιδεολογία αυτή εν ολίγοις, είναι το αντίθετο του ατομικισμού. Οι κατεξοχήν θεωρητικοί που έθεσαν τις βάσεις στον κομμουνισμό, Karl Marx και F.Engels, πιστεύουν στην ειρήνευση και την πρόοδο και επιζητούν σχέσεις ισοτιμίας και ελευθερίας μεταξύ όλων. Η μαρξιστική θεώρηση περί κομμουνισμού, εγγράφεται στην κληρονομιά του Διαφωτισμού.
Εν συνεχεία, ο σοσιαλισμός, γεννιέται αρχικά στην ουτοπική του μορφή το 1830 περίπου, με τους ουτοπικούς σοσιαλιστές όπως ο Σεν Σιμόν, ο Σαρλ Φουριέ κ.ο.κ. και στη συνέχεια στην επιστημονική του μορφή, με κύριο θεωρητικό εκπρόσωπο τον Καρλ Μάρξ, περίπου το 1860. Στη μαρξιστική θεωρία, ορίζεται ως το μεταβατικό κοινωνικό στάδιο, ανάμεσα στην κατάρριψη του καπιταλισμού και την πραγματοποίηση του κομμουνισμού. Ο σοσιαλισμός είναι μία ιδεολογία, την οποία ασπάζεται ο κορμός του αριστερού χώρου. Είναι το σύστημα, στο οποίο τα μέσα παραγωγής, αποτελούν ιδιοκτησία της κοινωνίας. Ο σοσιαλισμός ασπάζεται ότι η κοινωνική ζωή πρέπει να είναι προσανατολισμένη στις ανάγκες των ανθρώπων. Γι’ αυτό, οι κοινωνικές ανάγκες και η πολιτική τους αναγνώριση, αποτελούν πεδίο πάλης διαχρονικά.
Τα πρώτα σπέρματα του φιλελευθερισμού, εμφανίζονται τον 13ο αι. στην Αγγλία, με την υπογραφή της λεγόμενης «Magna Carta», που περιόριζε τις εξουσίες του μονάρχη. Ο μοντέρνος φιλελευθερισμός κατά βάση, κατέστη δημοφιλής από μια σειρά πολιτικούς φιλοσόφους, όπως ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, ο Τζον Λοκ, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ κ.ά. Πίο αναλυτικά, ο φιλελευθερισμός ως ιδεολογικό σύστημα, αποδίδει πρωτεύοντα ρόλο στον άνθρωπο ως μονάδα και την ελευθερία του, αναγνωρίζοντας το τρίπτυχο των δικαιωμάτων του (ατομικά δικαιώματα, πολιτικά, κοινωνικά). Ο φιλελευθερισμός υποστηρίζει τη μείωση της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία και επιτρέπει στην αγορά να φτάσει σε μια ισορροπία, μέσω των δικών της «αυτορρυθμιζόμενων» μηχανισμών.
Οι απαρχές του συντηρητισμού, εντοπίζονται στον 19ο αι., ως μια ιδεολογία που αντιδρούσε στις αλλαγές που γεννούσε η Γαλλική επανάσταση. Η αντίδραση αυτή συνεχίζει να υπάρχει και σήμερα, απέναντι σε οτιδήποτε ριζικά νέο και εν πολλοίς προοδευτικό, που έρχεται να «κλονίσει» την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Έτσι, ο συντηρητισμός, τάσσεται υπέρ ενός παραδοσιακού ρυθμού, μιας αφομοιωμένης κοινωνικής ευταξίας, που δεν πρόκειται να λάβει μορφή ανατρεπτικού ή ρηξικέλευθου εγχειρήματος. Ο συντηρητισμός υπερασπίζεται τον καπιταλισμό ως σύστημα παραγωγής και συνδέεται άμεσα με δεξιές ιδεολογίες. Επίσης, υπερασπίζεται την ιδιωτική πρωτοβουλία ως κατευθυντήρια αρχή της οικονομίας. Εξουσία, ιεραρχία, πατερναλισμός, συνυφαίνονται με τον συντηρητισμό. Κατεξοχήν θεωρητικές φιγούρες είναι ο E. Burke, Joseph- Marie κ.ά.
Τέλος, ο φασισμός. Ιστορικά, έχει αποδειχθεί -συνεπειοκρατικά- μία επικίνδυνη ιδεολογία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Γερμανία και το φασιστικό καθεστώς του Χίτλερ. Ως ιδεολογία, προτάσσει αναμφίβολα το έθνος και την ισχύ του, σκοπεύοντας να αποδείξει τελικά και την ανωτερότητά του έναντι των άλλων. Υπό αυτή την έννοια, το έθνος ορίζεται με βάση βιολογικά, πολιτισμικά και ιστορικά χαρακτηριστικά. Ο φασισμός, ορίζεται και είναι, ένα υποσύνολο της ακροδεξιάς. Ο ναζισμός είναι υποσύνολο του φασισμού. Η διαφορά του φασισμού με τον συντηρητισμό και την άκρα δεξιά, είναι ότι στοχεύει στην κινητοποίηση των μαζών. Στοιχεία όπως ο ρατσισμός, ο αντισημιτισμός, ο εθνικισμός, είναι παρόντα.
Επιχειρήσαμε παραπάνω να φωτίσουμε σε ένα πρώτο επίπεδο την γενεαλογία των βασικών πολιτικών ιδεολογικών οικογενειών που δίνουν πνοή στην Πολιτική ως πράξη. Δεν πρέπει όμως να μην λαμβάνουμε υπόψιν μας ότι οι ιδεολογίες είναι ζωντανοί οργανισμοί που παραμένουν ανοιχτές ή “ευάλωτες” σε αλλαγές, ώσμωση μεταξύ τους ή φθορά στην πάροδο του χρόνου, στοιχεία που τις καθιστούν ευέλικτες και προσαρμοστικές για αυτό διαχρονικές στο διηνεκές.
Συντάκτης: Μαρία-Νίκη Παναγάκου