Τα τελευταία χρόνια, το κίνημα για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, έχει εδραιωθεί πλήρως  στην Ελλάδα μαζί με τα υπόλοιπα κινήματα διεκδίκησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το ΛΟΑΤΚΙ+ κίνημα όμως, όπως και το φεμινιστικό, έχει αναπτύξει  έντονη δραστηριότητα στην ελληνική επικράτεια από τις απαρχές της μεταπολίτευσης.

Για να γίνει κατανοητή η ιστορία και η δραστηριότητα του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος στην Ελλάδα, πρέπει να αναφερθούν οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, καθώς και η ιστορική συγκυρία της  μεταπολιτευτικής περιόδου. Στα μέσα της δεκαετίας του 70’  η Ελλάδα βιώνει σημαντικές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές. Το δικτατορικό καθεστώς των Συνταγματαρχών, που είχε προκύψει στις 21 Απριλίου του 1967 από το Πραξικόπημα των Συνταγματαρχών, έχει καταρρεύσει. Το 1974 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, μετά από αρκετά χρόνια  αυτοεξορίας του στο Παρίσι, επιστρέφει στην Ελλάδα και συγκροτεί κυβέρνηση εθνικής ενότητας.

Πρώτη νομοθετική πράξη της  κυβέρνησης  Καραμανλή είναι η επαναφορά του συντάγματος  του 1952, το όποιο είχε καθιερώσει την βασιλευόμενη δημοκρατία. Οι διατάξεις του συντάγματος του 1952, στην πλειοψηφία τους, είχαν  έναν συντηρητικό προσανατολισμό. Μια από τις  βασικές προοδευτικές αλλαγές που έφερε το σύνταγμα του 1952 ήταν η  κατοχύρωση, για πρώτη φορά, στις Ελληνίδες του δικαιώματος ψήφου και υποβολής υποψηφιότητας για το βουλευτικό αξίωμα. Ανεξαρτήτως το σύνταγμα του 1952, για πολλούς πολίτες, δεν ανταποκρίνονταν στις νέες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Το πρώτο βήμα για την θεμελίωση της Γ’ Ελληνικής  δημοκρατίας ήταν το δημοψήφισμα της 8ης Δεκέμβρη  1974, το οποίο εγκαθίδρυσε το πολίτευμα της αβασίλευτης δημοκρατίας. Μετά από μια επταετία πολιτικών αναταράξεων, το ελληνικό κράτος και ο  ελληνικός λαός κατάφεραν να εδραιώσουν την δημοκρατία στην Ελλάδα, εξασφαλίζοντας  βασικά πολιτικά δικαιώματα που οι Έλληνες δεν είχαν την περίοδο της  χούντας.

Υπό αυτό το πολιτικό πλαίσιο, πολλές συλλογικότητες και οργανώσεις με πολιτική δραστηριότητα, οι οποίες είχαν απαγορευτεί την περίοδο της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, ξαναβρεθήκαν στο προσκήνιο. Το φεμινιστικό κίνημα, το οποίο αποτέλεσε σημείο αναφοράς για πολλά κοινωνικά κινήματα της εποχής, υπήρχε εδώ και δεκαετίες στην Ελλάδα. Όμως η παρατεταμένη πολιτική και κοινωνική αστάθεια και οι ριζωμένες σεξιστικές αντιλήψεις και στερεότυπα, περιόριζαν κατά πολύ την δραστηριότητα του κινήματος. Η μεταπολιτευτική περίοδος  αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για τις φεμινιστικές συλλογικότητες, καθώς και πολλές άλλες πολιτικές οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ώστε να μπορέσουν επιτέλους να διεκδικήσουν την πολιτική, κοινωνική και οικονομική ισότητα των γυναικών.

Η μαζικοποίηση του φεμινιστικού κινήματος στα τέλη της δεκαετίας του 70’ ενέπνευσε και άλλες κοινωνικές ομάδες να διεκδικήσουν πολιτική και κοινωνική ισότητα. Το 1976 ιδρύεται το Απελευθερωτικό Κίνημα  Ομοφυλόφιλων Ελλάδος (ΑΚΟΕ) το οποίο μαζί με άλλες συλλογικότητες αρχίζει να θέτει  το ζήτημα της αναγνώρισης των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων από την πολιτεία, καθώς και την κατάρριψη των ομοφοβικών και τρανσφοβικών αντιλήψεων και στερεοτύπων. Η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα κρίσιμο στάδιο εκσυγχρονισμού και ανανέωσης. Οι πολιτικές διεργασίες που έχουν προηγηθεί στις Ευρωπαϊκές χώρες, όπως ο Γαλλικός Μάης του 68, αμφισβητούν τα μεταπολεμικά Ευρωπαϊκά πολιτικά μοντέλα και ανοίγουν τον πολιτικό και κοινωνικό διάλογο. Η οικολογία, ο φεμινισμός, ο συνδικαλισμός και η αποδοχή της διαφορετικότητας γίνονται συστατικά στοιχεία των σύγχρονων ευρωπαϊκών δημοκρατιών.

Στην Ελλάδα οι πολιτικές αυτές αλλαγές έρχονται σταδιακά την περίοδο της Μεταπολίτευσης, όπου ανοίγει επισήμως ο πολιτικός διάλογος για όλα τα κοινωνικά στρώματα. Το ζήτημα των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, μέχρι την ίδρυση του ΑΚΟΕ, δεν είχε τεθεί επισήμως στον δημόσιο διάλογο. Το ΑΚΟΕ, όπως και άλλες αντίστοιχες συλλογικότητες κατά την περίοδο της Μεταπολίτευσης, έδιναν ιδιαίτερη σημασία  στην ανάδειξη των κοινωνικών ζητημάτων  που απασχολούσαν ευπαθείς κοινωνικές ομάδες. Παράλληλα το ΑΚΟΕ  ανέπτυξε πολιτική δραστηριότητα με πορείες , συγκεντρώσεις και παρεμβάσεις. Το 1978 ιδρύεται το περιοδικό ‘Αμφι’ από τον συγγραφέα Λουκά Θεοδωρακόπουλο για την διάδοση των ιδεών και των διεκδικήσεων του ΑΚΟΕ . Ακόμη όμως  το μεγαλύτερο μέρος της  ελληνικής πολιτικής σκηνής δεν αναγνώριζε ούτε το ΑΚΟΕ, πόσο μάλλον τις εκκλήσεις των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων για ισότητα. Το 1979 το ΑΚΟΕ συμμετείχε  στο φεστιβάλ Αυγής-Θουρίου που διοργάνωνε η νεολαία ΕΚΟΝ – Ρήγας Φεραίος , η οποία πολιτικά άνηκε στον χώρο του ΚΚΕ εσωτερικού. Στις αρχές της δεκαετίας του 80’ πολύ λίγα πολιτικά κόμματα, ως επί το πλείστων από τον χώρο της Αριστεράς  διάκεινται  φιλικά στο ΛΟΑΤΚΙ+ κίνημα.

Η κυβέρνηση Ράλλη υπερψηφίζει, σχεδόν 4 χρόνια μετά από την εισήγηση της κυβέρνησης Καραμανλή, το νόμο 1193/1981 ‘Περί της εξ αφροδίσιων νόσων  προστασίας και ρυθμίσεως  συναφών θεμάτων”. Το νομοσχέδιο αυτό προέβλεπε την φυλάκιση ενός έτους, με πρόσχημα τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα,  κάθε γυναίκας, ομοφυλόφιλου η τρανς ατόμου που επεδίωκε να προσελκύσει άνδρες σε δημόσιο χώρο. Ο νόμος κατατέθηκε τρείς μήνες  πριν τις εκλογές του 1981 όπου ο Ράλλης έχασε τις εκλογές και αναδείχθηκε κυβέρνηση το ΠΑΣΟΚ με πρωθυπουργό τον Ανδρέα Παπανδρέου. Η κυβέρνηση Παπανδρέου κατήργησε το νόμο, σημειώνοντας μια σημαντική νίκη για το κίνημα των ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων. Παρά τον προοδευτικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα της κυβέρνησης Παπανδρέου, δεν υπήρξαν άμεσα πολιτικές που απευθύνονταν στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα.

Η  ‘αλλαγή’ που έφερε ως κεντρικό σύνθημα το ΠΑΣΟΚ, επέφερε ουσιώδεις κοινωνικές αλλαγές  κυρίως στο ζήτημα της ισότητας των δύο φύλων. Καθώς το φεμινιστικό κίνημα επηρεάζει το ΛΟΑΤΚΙ+ κίνημα, υπήρξε μια βελτίωση ως προς την εκπροσώπηση της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, αλλά δεν έγιναν εφικτές οι επιθυμητές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές. Οι ρυθμίσεις που έφερε το  ΠΑΣΟΚ στο οικογενειακό δίκαιο, η θεσμοθέτηση της ισότητας των δύο φύλων στον χώρο εργασίας, η κατάργηση του αναχρονιστικού θεσμού της προίκας, και η ίδρυση του συμβουλίου ισότητας των δύο φύλων το 1983 έδρασαν καταλυτικά στα κοινωνικά κινήματα.

Ένας από τους βασικούς λόγους που το ΛΟΑΤΚΙ+ κίνημα δεν μπόρεσε να θέσει τα αιτήματα του σε ένα πιο οργανωμένο πλαίσιο, ήταν η πολιτική περιθωριοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ+ φορέων και συλλογικοτήτων. Οι περισσότερες ομάδες και οργανώσεις που μιλούσαν ανοιχτά για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων βρίσκονταν  κυρίως στον χώρο της αυτόνομης και εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς. Οι πολιτικές δυνάμεις του εξωκοινοβουλευτικού χώρου  δεν είχαν την ίδια κοινωνική και πολιτική επιρροή με τα κοινοβουλευτικά κόμματα της Αριστεράς, τα οποία παρά την φιλική τους διάθεση ως προς τα αιτήματα των ΛΟΑΤΚΙ+ φορέων, δεν προέβησαν για αρκετό καιρό σε κάποια κοινοβουλευτική παρέμβαση η πρωτοβουλία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Το φεμινιστικό κίνημα  εν αντιθέσει είχε  έντονη κοινοβουλευτική παρουσία, πράγμα που βοήθησε πολύ στην προώθηση και διεκδίκηση των αιτημάτων του.

Σταδιακά, μετά το 1978,  το ΑΚΟΕ  αλλά και άλλοι φορείς ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων άρχισαν να  διαμορφώνουν πολιτικές σχέσεις με φορείς και συλλογικότητες του αριστερού  και αρκετά αργότερα του κεντροαριστερού χώρου. Οι πολιτικές μεταβολές της πρώτης κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου (1981-1985) λειτούργησαν θετικά ως προς την καλύτερη οργάνωση των ΛΟΑΤΚΙ+ φορέων και συλλογικοτήτων. Ο εκδημοκρατισμός του στρατού, της αστυνομίας ,και η συνταγματική αναθεώρηση βελτίωσαν σημαντικά το πλαίσιο στο οποίο θα μπορούσαν να λειτουργήσουν πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις. Παρόλα αυτά  η ομοφοβία και οι γενικότερες προκαταλήψεις έναντι της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας δεν έπαψαν να υφίστανται. Την δεκαετία του 90 , παρά το πλέον οργανωμένο κίνημα για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, στερεότυπες αντιλήψεις για την ομοφυλοφιλία κυριαρχούσαν στον δημόσιο διάλογο, στα ΜΜΕ, ακόμη και σε ψυχαγωγικές εκπομπές. Το ΑΚΟΕ, ως ο πιο οργανωμένος φορέας  διοργανώνει εκδηλώσεις στην Αθήνα για να προπαγανδίσει τις θέσεις του αλλά και να προβάλλει το πάγιο αίτημα της ισότητας για όλους.

Στις αρχές του 2000 συντελείται μια  προσπάθεια, από την οποία  δημιουργείται το  φεστιβάλ Υπερηφάνειας ( Pride). Κάτι ανάλογο είχε γίνει από το ΑΚΟΕ το 1981 , αλλά σε μικρότερη έκταση. Το 2005 γίνεται το πρώτο Pride στην Αθήνα, το οποίο συνεχίζει μέχρι σήμερα. Σταδιακά μεταφέρεται και σε άλλες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας όπως, την Θεσσαλονίκη το 2012, το Ηράκλειο το 2015 και την Πάτρα το 2016. Σε πολιτικό επίπεδο φορείς του κεντρώου χώρου αρχίζουν να πλαισιώνουν τις διεκδικήσεις του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος , με αποτέλεσμα πολλαπλές πολιτικές δυνάμεις από την αριστερά και την κεντροαριστερά να θέτουν και σε κοινοβουλευτικό επίπεδο τα αιτήματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Η οικονομική κρίση του 2008, και οι συνεπακόλουθες πολιτικές και οικονομικές επιπτώσεις δημιούργησαν νέες πολιτικές συνθήκες. Οι ομοφοβικές επιθέσεις από μέλη ακραίων πολιτικών παρατάξεων, σε συνδυασμό με την οξυμένη κοινωνική και πολιτική κρίση, γέννησε ένα νέο κύμα φοβίας εναντίον των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων.

Το 2015 ψηφίζεται  το σύμφωνο συμβίωσης  για τα ομόφυλα ζευγάρια και το 2017 ο νόμος για την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου. Οι δύο αυτές νομοθετικές πρωτοβουλίες δικαίωσαν ως ένα βαθμό τα αιτήματα και τους αγώνες του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος. Όμως η βία και οι προκαταλήψεις έναντι των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων δεν εξαλείφθηκε. Το 2018 ο  ακτιβιστής  της  ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας Ζαχαρίας (Ζακ) Κωστόπουλος ξυλοκοπήθηκε μέχρι θανάτου από ιδιοκτήτη Κοσμηματοπωλείου στο κέντρο της Αθήνας. Ο θάνατος του Ζακ ευαισθητοποίησε πολλούς πολίτες και ενίσχυσε τις εκκλήσεις για να δοθεί τέλος στο μίσος έναντι των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Το 2021 συστήθηκε η  επιτροπή  εθνικής στρατηγικής για την ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, η οποία κατέθεσε έκθεση αναφορικά με την καταπολέμηση διακρίσεων κατά της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας , αλλά  δεν έγινε κάποια  προσπάθεια εφαρμογής της.

Ακόμη και σήμερα η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, παρά τις νομοθετικές πρωτοβουλίες που έχουν γίνει, ακόμα στερείται βασικών δικαιωμάτων. Το δικαίωμα στον γάμο, στην τεκνοθεσία , η ισότητα στον χώρο εργασίας, είναι ζητήματα που δεν έχουν λυθεί.  Σε πολιτικό επίπεδο αρκετά πολιτικά κόμματα έχουν δεσμευτεί στην κατοχύρωση του δικαιώματος του γάμου και της τεκνοθεσίας για όλα τα νομικά πρόσωπα. Η ομοφοβία, σε συνδυασμό με τον σεξισμό και κάθε κοινωνική προκατάληψη, αποτελεί στίγμα για την κοινωνία και το δημοκρατικό πολίτευμα. Οι οργανωμένες διεκδικήσεις, από την μεταπολίτευση και μετά, δείχνουν την ανάγκη για κοινωνική και πολιτική πρόοδο. Η ελληνική κοινωνία έχει κάνει σοβαρές προσπάθειες ως προς την αποδοχή και ενσωμάτωση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων ισότιμα στον κοινωνικό ιστό. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι οι ομοφοβικές αντιλήψεις έχουν εξαλειφθεί. Υπάρχουν ακόμη σοβαρά ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν, καθώς και παρωχημένες αντιλήψεις που ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας ενστερνίζεται. Είναι στο χέρι της πολιτείας η κατοχύρωση της ισότητας των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων και να δοθεί ένα τέλος στις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που είναι επικίνδυνα  για την κοινωνία και την δημοκρατία.

Συντάκτης: Πάρης Γιαννούλης

Πηγές: