Συνήθως, στα νομικά συστήματα των διαφόρων κοινωνιών περιλαμβάνεται πρόβλεψη για αυτοάμυνα σε περίπτωση επίθεσης. Είναι απολύτως λογικό να περιμένει κανείς να του αναγνωρίζεται το δικαίωμα να υπερασπίζεται τον εαυτό του, απέναντι σε οποιουδήποτε είδους επιβουλή μπορεί να προκύψει. Ωστόσο, κατά κανόνα η αυτοάμυνα δεν περιγράφεται με απόλυτους όρους. Πάσης φύσεως αρχές και κανόνες προβλέπονται για την εξασφάλιση της εύλογης χρήσης αυτής της δυνητικά επικίνδυνης δυνατότητας. Για παράδειγμα, η αρχή της αναλογικότητας προβλέπει ότι η αντεπίθεση δεν πρέπει να είναι ισχυρότερη από την επίθεση. Στον κόσμο των μεμονωμένων ατόμων, μπορούμε να μιλάμε σχετικά εύκολα για αρχές που δύναται να επιβληθούν. Όσο αφορά τον κόσμο των εννοιών όμως, τα πράγματα γίνονται πιο σύνθετα. Πλείστοι διακρίνουν σοβαρές επιθέσεις εναντίον της δημοκρατίας στις μέρες μας. Από πολλές απόψεις, δεν πρόκειται για παράλογο συνειρμό. Οι εξελίξεις της τελευταίας δεκαετίας έχουν δημιουργήσει ένα κύμα ανησυχίας σχετικά με το μέλλον της δημοκρατίας. Προβληματισμοί εγείρονται στο θέμα της προστασίας της. Η μεγαλύτερη ομορφιά της είναι τα μέσα της: αποκηρύσσει τη βία και προκρίνει την ειρήνη. Ωστόσο, αντιμετωπίζεις όσους δεν υιοθετούν τις αξίες της; Πώς καταπολεμάς όσους την επιβουλεύονται εκ των έσω; Πώς δηλαδή αμύνεται η δημοκρατία;
Μια πρώτη απάντηση δόθηκε ως συμπέρασμα της κτηνωδίας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Karl Loewenstein ήταν ένας εξέχων Γερμανός πολιτικός επιστήμονας, εβραϊκής καταγωγής, που κατάφερε να γλιτώσει από τους Ναζί, καταφεύγοντας στις ΗΠΑ το 1933. Έχοντας άμεσα βιώσει τη δραματική άνοδο αντιδημοκρατικών κινημάτων που χρόνια υπέσκαπταν τα θεμέλια αδύναμων (ή ακόμα και ανυπεράσπιστων) δημοκρατιών, προσπάθησε να επεξεργαστεί ένα τρόπο αυτοπροστασίας της δημοκρατίας απέναντι σε όσους την αντιστρατεύονται. Επιστέγασμα της προσπάθειάς του αποτελεί το μοντέλο της «μαχόμενης δημοκρατίας». Για τον Loewenstein, όσοι θέτουν εαυτόν εκτός δημοκρατικού πλαισίου, δεν δικαιούνται να βασίζονται στα οφέλη της. Κατά συνέπεια, η δημοκρατία δύναται, για την εξασφάλιση της επιβίωσής της, να ειρωνευτεί τον εαυτό της: να αντιμετωπίσει δηλαδή τους αντιδημοκράτες αντιδημοκρατικά. Έτσι, της παραχωρείται το δικαίωμα να στερεί από τους υπονομευτές της τα οφέλη της και να λαμβάνει (ακραία πολλές φορές) μέτρα εναντίον τους.
Αυτή η ιδέα της μαχόμενης δημοκρατίας έχει εδραιώσει τη θέση της στη συζήτηση μεταπολεμικά, με τις ευχές για διατήρηση της κανονικότητας, συχνά να μετουσιώνονται σε θεμελιώδεις πολιτικές. Σήμερα, δεδομένης της (μέχρι πρότινος τουλάχιστον) παγκόσμιας ανάδυσης της ακροδεξιάς (τόσο της συστημικότερης «ριζοσπαστικής Δεξιάς», όσο και της εξτρεμιστικής), το θέμα αναδεικνύεται ίσως πιο επίκαιρα από ποτέ. Ξεχωριστό παράδειγμα εφαρμογής του δόγματος της μαχόμενης δημοκρατίας αποτελεί η αντιμετώπιση και η καταδίκη της εγκληματικής συμμορίας «Χρυσή Αυγή» και η πιο πρόσφατη νομική πρόβλεψη για τον αποκλεισμό από τις εκλογές κομμάτων τα οποία άμεσα ή έμμεσα καθοδηγούνται από καταδικασμένους εγκληματίες.
Ωστόσο, παρά τα σημαντικά οφέλη που όντως μπορεί να προσφέρει, η μαχόμενη δημοκρατία έχει δεχθεί σοβαρή και θεμελιώδη κριτική. Όπως έγραψε ο Φρίντριχ Νίτσε «όποιος παλεύει με τέρατα, πρέπει να προσέξει να μη γίνει τέρας. Κι όταν κοιτάς ώρα μέσα σε μια άβυσσο, κοιτά και η άβυσσος μέσα σε εσένα». Το γεγονός ότι η δημοκρατία αυτοαναιρείται για να σωθεί, είναι για πολλούς αδύνατο να προσπεραστεί. Από τη στιγμή που λαμβάνεται η απόφαση της απομάκρυνσης, πόσο εύκολη και κυρίως πόσο ειλικρινής θα είναι η επιστροφή; Ακόμα κι αν είμαστε ασφαλείς από τον κίνδυνο (αν υποθέσουμε ότι η άμυνα καταλήγει αποτελεσματική) πόσο ασφαλείς είμαστε από τη διαφθορά και τη διαστροφή;
Επίσης ποιος είναι σε θέση να εγγυηθεί την αγαθότητα της ηγεσίας; Ποιος είναι αυτός που νοηματοδοτεί τη σύγκρουση, ως τί και με ποια κριτήρια; Η αλήθεια είναι ότι η εξαπόλυση της μαχόμενης δημοκρατίας επαφίεται στην ευσυνειδησία της εξουσίας, αφήνει ευρεία περιθώρια δράσης χωρίς κάποια ιδιαίτερη δικλείδα ασφαλείας. Ειρωνικά, η ίδια η μαχόμενη δημοκρατία συνιστά κίνδυνο για την δημοκρατία, μπορεί εύκολα να καταλήξει λευχαιμία εναντίον του οργανισμού που κλήθηκε να υπερασπιστεί.
Πρακτικά, τα οφέλη της φαίνεται να είναι κυρίως βραχυπρόθεσμα. Είναι μια αποτελεσματική μέθοδος καταπολέμησης άμεσων απειλών, αλλά δεν φαίνεται να αντιμετωπίζει τα αίτια των αντιδημοκρατικών τάσεων. Όμως, δεν πρέπει να υποτιμάται ο ρόλος της στα πεδία που όντως έχει να προσφέρει. Όπως κάθε έννοια, είναι κι αυτή ένα εργαλείο με συγκεκριμένες χρήσεις. Κι όπως κάθε εργαλείο, πρέπει να χρησιμοποιείται με τον κατάλληλο τρόπο. Στα πλαίσια μιας ενδελεχούς στρατηγικής και πλαισιωμένη από ένα σύνολο οργανωμένων και ισχυρών θεσμών, μπορεί να συνεισφέρει έμπρακτα στην άμυνα της δημοκρατίας.
Για αυτό, σημαντικό είναι να συμπληρωθεί η στρατηγική της υπεράσπισης της δημοκρατίας από μεθόδους που στοχεύουν μεσομακροπρόθεσμα, στην καταπολέμηση των βαθύτερων αιτιών του αυταρχισμού. Η μαχόμενη δημοκρατία δεν μπορεί να λύσει μόνη της το πρόβλημα. Πρωτίστως, απαιτείται ωριμότητα για να εντοπίσουμε τις αδυναμίες μας και να προχωρήσουμε υπεύθυνα. Αλλά αυτό δεν είναι θέμα (μαχόμενης) δημοκρατίας. Είναι θέμα δημοκράτη.
Συντάκτης: Ανδρέας Κυριάκου