Η κατάρρευση της δικτατορίας το 1974 σηματοδότησε την έναρξη της Γ΄ ελληνικής δημοκρατίας, η οποία συνιστά μία σημαντικά βελτιωμένη έκδοση της δημοκρατίας σε σχέση με τα μετεμφυλιακά παραστρατήματα. Παρά το γεγονός ότι ο κοινοβουλευτισμός αποτελούσε πλέον θεσμική σταθερά, οι απογοητευμένοι των εξελίξεων προσπάθησαν να συσπειρώσουν τις δυνάμεις τους, με σκοπό την επαναφορά ενός αυστηρά ιεραρχημένου αντιδημοκρατικού συστήματος. Ο κομματικός σχηματισμός που βρήκε την μεγαλύτερη εκλογική απήχηση (6,8%) εξαιτίας του ακροδεξιού χώρου στις εκλογές του 1977, ήταν η Εθνική Παράταξη του Σπ. Θεοτόκη. Το κόμμα αποτέλεσε καταφύγιο απογοητευμένων φιλοχουντικών και φιλοβασιλικών και η ρητορική που ακολουθούσε ευθυγραμμιζόταν με τον εθνικοσοσιαλισμό και εκθείαζε την προσωπικότητα του Μεταξά και του Χίτλερ. Η Νέα Δημοκρατία την περίοδο 1978-1981 κατάφερε να γεφυρώσει το ρήγμα που είχε δημιουργηθεί στο δεξιό πόλο του ιδεολογικού άξονα και υιοθέτησε μία συντηρητική ρητορική με σκοπό την απορρόφηση της παραδοσιακής δεξιάς.[i]
Παρά το γεγονός ότι η απήχηση της ακροδεξιάς στην ελληνική κοινωνία εκείνη την περίοδο κυμαινόταν σε χαμηλά επίπεδα, το επόμενο κομματικό μόρφωμα που κατάφερε να αποκτήσει μία αξιοσημείωτη εκλογική απήχηση ήταν η ΕΠΕΝ, με αρχηγό τον Γ. Παπαδόπουλο. Το κόμμα κατάφερε να αποσπάσει το 2,3% των ψήφων στις Ευρωεκλογές του 1984 και να εκλέξει έναν Ευρωβουλευτή. Η βασική ρητορική του κόμματος αφορούσε την αποφυλάκιση των χουντικών, καθώς και την συνεχή εξαπόλυση κατηγοριών προς την ελληνική δεξιά για χαλάρωση της αυθεντικής εθνικιστικής της ταυτότητας. Η ΕΠΕΝ όμως δεν περιορίστηκε στα λόγια, καθώς η οργανωμένη δράση της νεολαίας του κόμματος προέβαινε σε βίαιες ακτιβιστικές δράσεις προκειμένου να επιβληθεί των ιδεολογικών της αντιπάλων. Πρώτος αρχηγός της οργανωμένης νεολαίας της ΕΠΕΝ ήταν με απόφαση του πρώην δικτάτορα ο Ν. Μιχαλολιάκος και ύστερα έδωσε την θέση του στον Μ. Βορίδη. Οι προσπάθειες περιορισμού των ακραίων μορφών της δεξιάς ιδεολογίας αυτή τη φορά έγιναν εμφανείς με την απαγόρευση της ΕΠΕΝ να χρησιμοποίει χουντικά σύμβολα και αναφορές.
Το φαινόμενο της Άκρας Δεξιάς στην Ελλάδα αρχίζει και παίρνει διαφορετική τροπή, όταν την δεκαετία του 1990 εισέρχονται στη χώρα νέα μεγάλα κύματα μεταναστευτικών ροών, ύστερα από την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. [ii] Επιπλέον, εκτός από τον μεταναστευτικό παράγοντα, το Μακεδονικό ζήτημα λείανε το έδαφος για την άνθηση ακροδεξιών μορφωμάτων στην ελληνική πολιτική σκηνή. Ο λόγος γίνεται για την ίδρυση του ΛΑ.Ο.Σ μετά τις εκλογές του 2000. Η αφορμή για την εμφάνιση του κόμματος του Γ. Καρατζαφέρη, πρώην βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας στο πολιτικό σκηνικό, αποτέλεσε η απόφαση της Νέας Δημοκρατίας να μετατοπιστεί στο κέντρο του πολιτικού άξονα και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κ. Καραμανλής , η Νέα Δημοκρατία θα μείνει «μακριά από τα άκρα και τις ακρότητες».[iii] Παρά τους έντονους ισχυρισμούς του Γ. Καρατζαφέρη ότι το κόμμα του δεν προβάλλει μία ακροδεξιά ταυτότητα, το ενθολαϊκιστικό του προφίλ και οι δηλώσεις περί κράτους πρόνοιας με αποκλειστικά εθνικά χαρακτηριστικά, μαρτυρούν το ακριβώς αντίθετο. Η ξενοφοβία στο ελληνικό πολιτικό σύστημα λαμβάνει ακραίες διαστάσεις με την είσοδο της Χρυσής Αυγής στην Βουλή των Ελλήνων στις δεύτερες εκλογές του 2012. Ο «διπλός εκλογικός σεισμός»[iv], όπως έχει χαρακτηριστεί ενσάρκωσε στους κόλπους της λαϊκιστικά «κινηματικά κόμματα» και από τις δυο πλευρές του εκλογικού φάσματος (Χρυσή Αυγή, ΣΥΡΙΖΑ). Σε αυτή την περίπτωση ο παράγοντας οικονομική κρίση και η έλλειψη εμπιστοσύνης στο παλαιό κομματικό σύστημα, έδρασαν ως καταλυτικοί παράγοντες για την ανάδειξη ακραίων θέσεων στην ελληνική κοινωνία. Η δράση της Χρυσής Αυγής ως «εθνικού εξολοθρευτή», όπως αναφέρει η Γεωργιάδου[v] , είναι εδραίως γνωστή και η επίσημη ομόφωνη εισαγγελική απόφαση για καταδίκη της Χρυσής Αυγής ως «εγκληματική οργάνωση» μαρτυρά το σκληρό αντιμεταναστευτικό προφίλ της.
Το κεφάλαιο της ακροδεξιάς στην Ελλάδα δεν κλείνει με την μελέτη της Χρυσής Αυγής. Βέβαια, Έλληνες και ξένοι αναλυτές έχουν εστιάσει κυρίως στην περίπτωση του νεοναζιστικού κόμματος της Χρυσής Αυγής, εξαιτίας της εξαιρετικά σημαντικής εκλογικής της απήχησης και τελικώς της ανάδειξης της σε τρίτο κόμμα στις διπλές εκλογές του 2015, και εξαιτίας της άμεσης σύνδεσης της με εξτρεμιστικές δράσεις, κυρίως σε περιοχές εισόδου μεταναστευτικών ρευμάτων.
Ακόμη ένα κόμμα που προκύπτει από τους κόλπους της Νέας Δημοκρατίας είναι οι ΑΝΕΛ του Π. Καμμένου. Το παράδοξο που σχετίζεται με αυτό τον κομματικό σχεδιασμό είναι η συγκυβέρνηση του με ένα κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς, εκείνο του ΣΥΡΙΖΑ, καθώς οι ΑΝΕΛ έχουν εκφράσει αρκετές φορές ξενοφοβικά αφηγήματα. Συγκεκριμένα, οι ΑΝΕΛ στην ιδρυτική διακήρυξη του κόμματος το 2013 αναφέρονται στην καθαρότητα της ελληνικής φυλής και κάνουν λόγο για «Την απόκρυψη των κληρονομικών δικαιωμάτων και ειδικότερα του δικαιώματος της Βασιλείας, τα οποία ανήκουν αποκλειστικά και μόνο στο κυρίαρχο Έθνος μας στους πραγματικά Έλληνες Ιθαγενείς…».[vi]
Η ιστορική επισκόπηση είναι απαραίτητη προκειμένου να γίνουν αντιληπτά τα βασικά χαρακτηριστικά της ακροδεξιάς στην Ελλάδα, όμως δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι η ακροδεξιά ιδεολογία στην Ελλάδα έχει εξαλειφθεί. Η δίκη της Χρυσής Αυγής και η ομόφωνη απόφαση του 3ου Εφετείου Κακουργημάτων της Αθήνας για την ενοχή των ηγετικών στελεχών της, δεν σηματοδότησε το οριστικό τέλος των ακροδεξιών οργανώσεων και των κομματικών σχηματισμών στην Ελλάδα. Κάποιες ακροδεξιές οργανώσεις προσπάθησαν να συνεχίσουν το έργο της ανάμεσα τους οι Combat 18 Hellas, οι οποίοι συνελήφθησαν από την αστυνομία το Μάρτη του 2018.
Ο χώρος της ακροδεξιάς έχει κατακερματιστεί και δεν αποτελεί πλέον οργανωμένο σύνολο. Ωστόσο, η ακροδεξιά ιδεολογία εκπροσωπείται στην Βουλή από τον πρώην βουλευτή του ΛΑΟΣ και της Νέας Δημοκρατίας, το Κ. Βελόπουλο. Η περίπτωση της Ελληνικής Λύσης αποτελεί άλλον έναν κομματικό σχηματισμό που προήλθε από την κεντροδεξιά παράταξη.
Το ερώτημα που προκύπτει σε αυτό το σημείο είναι αν η εμφάνιση ακροδεξιών μορφωμάτων οφείλεται στην έλλειψη συσπείρωσης της δεξιάς παράταξης. Η ερμηνεία αυτή μπορεί να δώσει μια εξήγηση στο φαινόμενο, ωστόσο οι αιτίες ανόδου ακραίων ιδεολογικά κομμάτων είναι σίγουρα βαθύτερες και πολυπλοκότερες. Κατά καιρούς η Νέα Δημοκρατία προσπαθούσε να απορροφήσει στους κόλπους της, φωνές από την Άκρα Δεξιά όπως έγινε στην περίπτωση της Εθνικής Παράταξης. Επίσης, αν εξετάσουμε τα σημερινά πολιτικά δρώμενα, η Νέα Δημοκρατία έχει εντάξει στους κόλπους της βουλευτές από το πλέον αδρανές κόμμα του Καρατζαφέρη (Α.Γεωργιάδης, Μ. Βορίδης, Θ. Πλεύρης).
Το εγχείρημα ενσωμάτωσης του ακροδεξιού πόλου του ιδεολογικού άξονα από κεντροδεξιά κόμματα, δε θα πρέπει να αποτελεί δικλείδα ασφάλειας για την αποτροπή εμφάνισης ακροδεξιών μορφωμάτων στο πολιτικό σκηνικό. Η ελληνική ακροδεξιά θα συνεχίσει να υφίσταται, έστω και με διαφοροποιημένη μορφή, εφόσον υπάρχουν κοινωνικές δυνάμεις που την υποστηρίζουν. Παρόλο που, όπως εξηγεί μία έκθεση της Αντιτρομοκρατικής[vii], η εξτρεμιστική δράση της ελληνικής ακροδεξιάς έχει σχεδόν εξαφανιστεί, ωστόσο η ακροδεξιά ιδεολογία στην Ελλάδα δεν ανήκει στο παρελθόν. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει μια πανελλαδική έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το «Σημείο», το 2022, σε συνεργασία με την «About People»[viii]. Συγκεκριμένα, στην ερώτηση «αν η Χρυσή Αυγή δεν πραγματοποιούσε εγκληματικές ενέργειες, πιστεύετε ότι θα ήταν ένα χρήσιμο κόμμα για την κοινωνία ή όχι;», απάντησε θετικά το 22,3%.
Αυτό σημαίνει ότι μια σημαντική μειονότητα της ελληνικής κοινωνίας διακατέχεται από ξενοφοβικά αισθήματα και αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό τα ενθολαϊκιστικά προστάγματα της ελληνικής ακροδεξιάς. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι νεότερες γενιές είναι πιο ανοιχτές σε ζητήματα πολυπολιτισμικότητας και πολιτισμικού πλουραλισμού, όμως ο ρατσισμός και η ξενοφοβία είναι φαινόμενα που προσαρμόζονται με μεγάλη ευελιξία στα κοινωνικά δρώμενα. Η ξενοφοβία εκδηλώνεται πίσω από το κάλυμμα της «πολιτιστικής και πολιτισμικής διαφοροποίησης». Οι νέες μορφές ρατσισμού είναι λιγότερο εμφανείς διότι δεν κάνουν λόγο για φυλετική ανωτερότητα, αλλά για ανάγκη διατήρησης των αποστάσεων μεταξύ διαφόρων φυλετικών ομάδων, εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν συμπίπτουν πολιτισμικά. Επομένως, η φαινομενική επαναφορά της δημοκρατικότητας του πολιτιστικού συστήματος με την καταδίκη της Χρυσής Αυγής, δεν αποκλείει την εμφάνιση στο μέλλον ακροδεξιών μορφωμάτων, με συγκαλυμμένα ρατσιστικά χαρακτηριστικά, που όμως θα συνεχίσουν να ενισχύουν τον κοινωνικό διαχωρισμό. Διότι όπου υπάρχει «ζήτηση», θα υπάρξει και προσφορά».
Συντάκτης: Νεφέλη Πρεβεδουράκη
Πηγές:
[i] Ηλίας Νικολακόπουλος, (2012) «Η πρώτη εικοσαετία της μεταπολίτευσης, Εκλογές 1974-1993», στο Ηλίας Νικολακόπουλος (2012) Τα πάθη των εκλογών. Ψηφίδες της ελληνικής εκλογικής ιστορίας του 20ου αιώνα. Αθήνα: Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε, σελ.159-184.
[ii] Αναστασία Καφέ, Βασιλική Γεωργιάδου, Ζηνοβία Λιαλιούτη (2018) «Βία κατά των μεταναστών στην Ελλάδα. Μία νέα βάση δεδομένων για το ρεπερτόριο δράσης ακροδεξιών ομάδων (1991-2017)», τομ.37, Επιστήμη και Κοινωνία. Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, σελ.41-72.
[iii] Βασιλική Γεωργιάδου (2019), « Η ακροδεξιά στην ύστερη μεταπολίτευση: Ελληνικό Μέτωπο και ΛΑΟΣ», στο Βασιλική Γεωργιάδου (2019), Η Άκρα Δεξιά στην Ελλάδα, 1965-2018, Αθήνα: Καστανιώτη, σελ.151.
[iv] Γιάννης Βούλγαρης, Ηλίας Νικολακόπουλος (2014), 2012: O διπλός εκλογικός σεισμός, Αθήνα: Θεμέλιο
[v] Βασική Γεωργιάδου (2019), «Χρυσή Αυγή: Δεξαμενές-Κάστρα-Ψηφοφόροι», στο Βασιλική Γεωργιάδου (2019), Η Άκρα Δεξιά στην Ελλάδα, 1965-2018, Αθήνα: Καστανιώτη, σελ. 200
[vi] Ιδρυτική διακήρυξη των ΑΝΕΛ, 2013, στο https://www.e-sy.gr/founding-declaration/?fbclid=IwAR00J2rh2FXwx-LUt1qTp_BMB2oeenOsY88debc53kjSBNTL1Ps4WMYlEN8,
[vii] Γιάννης Σουλιώτης (2023), Φάκελος «Αροδεξιά στην Ελλάδα»- Η απόρρητη έκθεση της Αντιτρομοκρατικής, Καθημερινή, στο https://www.kathimerini.gr/politics/562261546/fakelos-akrodexia-stin-ellada-i-aporriti-ekthesi-tis-antitromokratikis/?fbclid=IwAR27APGJxo-t04ZNgl323Otx5CQCwUDqJBQE0ZzFkv1pLOzUlyNvBjUBjVc
[viii] Πανελλαδική έρευνα του Σημείου, στο https://simeio.org.gr/drasi/ereunes/ereuna-tou-simiou-pou-vriskomaste-to-2022/?fbclid=IwAR1Bl49JkRS_2U1vl_ZoNppc_wALbxx1xpRqgUX_IHq3FBpXPYwbzlADupc