Ο πολυσυζητημένος στόχος του 1,5 βαθμού Κελσίου, που εδραιώθηκε από το COP27 για τις πολιτικές για την αντιμετώπιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής, έχει στόχο την οριοθέτηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας μέχρι 1,5 βαθμό Κελσίου άνω των προ-βιομηχανικών επιπέδων. Επομένως, η δημόσια συζήτηση και οι πολιτικές των κυβερνήσεων έχουν εστιάσει σε αυτήν την επιδίωξη σε έντονο βαθμό. Μια από τις πιο χρήσιμες πρακτικές πάνω σε αυτό το φαινόμενο είναι και η βιωσιμότητα. Αυτή η λέξη βρίσκεται πια παντού, στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, σε συνέδρια και πιο σημαντικά για το παρόν άρθρο, στην αγορά. Παρά την μεγάλη δημοσιότητά της όμως, η βιωσιμότητα σαν έννοια και πρακτική βρίσκεται σε μια δύσκολη θέση λόγω συχνών παρεξηγήσεων του όρου και πόσο μάλλον παραπλανητικών πρακτικών για την πώληση προϊόντων ή ακόμα χειρότερα, η πλήρης έλλειψης της και η απουσία της. Σε αυτό το άρθρο, θα αναλυθούν οι αρνητικές επιπτώσεις διαφόρων τομέων της παγκόσμιας αγοράς σε σχέση με την βιωσιμότητα, αποτελώντας το πρώτο μέρος σε μια δυάδα άρθρων, με το δεύτερο να περιέχει τα σωστά βήματα για ένα πραγματικά βιώσιμο μέλλον.
Προτού ξεκινήσει η προαναφερόμενη ανάλυση, πρέπει να δοθεί ο ορισμός της βιωσιμότητας για να υπάρχει κατανόηση και στέρεο επεξηγηματικό υπόβαθρο για τις ποικίλες λεπτομέρειες που θα ακολουθήσουν. Η βιωσιμότητα ορίζεται ως η επίτευξη μίας ισορροπίας μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης αγαθών και της προστασίας του περιβάλλοντος σε ένα μακροπρόθεσμο χρονικό πλαίσιο. Αποτελείται από τρία αλληλένδετα μέρη, τα οποία είναι το περιβάλλον, η οικονομία και η κοινωνία όπου πρέπει να ακολουθηθούν οι απαραίτητες πολιτικές για να γίνει βέβαιο πως οι πράξεις ενός τομέα δε θα υπονομεύσουν έναν άλλο, αλλά αντίθετα θα προωθηθούν μαζί. Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός πως υφίστανται διαφορετικά συμφέροντα και επιδιώξεις σε όλους τους τομείς και κυρίως η ίδια η φύση του κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου καθιστά το όλο εγχείρημα δυσχερές για την αποτελεσματική και επιδιωκόμενη εξισορρόπηση. Το οποίο φαινόμενο θα καταστεί αμέσως σαφές με την βιομηχανία της μόδας..
Η βιομηχανία της μόδας έχει γνωρίσει μια πραγματική άνθηση στον 21ο αιώνα λόγω της μαζοποίησης της παραγωγής, της παγκοσμιοποίησης και την ανάπτυξης της τεχνολογίας. Έχουν δημιουργηθεί χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας και η παραγόμενη ποσότητα ρούχων καθώς και η ποικιλία τους, βρίσκεται στο μεγαλύτερο αριθμό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το κόστος όμως υπήρξε και παραμένει τεράστιο. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, η βιομηχανία της μόδας είναι υπεύθυνη για περίπου το 10% των παγκοσμίων ρύπων, ποσοστό δηλαδή μεγαλύτερο από τις ναυτιλιακές και αεροπορικές μεταφορές μαζί! Το μεγάλο αυτό ποσοστό οφείλεται σε ένα συνδυασμό παραγόντων, όπως η κατανάλωση νερού, η χρήση των υλικών και το “fast fashion”.
Για την παραγωγή των ρούχων, απαιτούνται γιγαντιαίες ποσότητες νερού για την παραγωγή υλικών φυτικής προέλευσης, όπως το βαμβάκι, και για την κατόπιν επεξεργασία και παραγωγή. Αναφορικά, χρειάζονται 10,000 λίτρα νερού για ένα κιλό βαμβακιού και 3,000 λίτρα νερού για μια βαμβακερή μπλούζα. Τέτοια μεγάλη κατάχρηση του νερού, χειροτερεύει την ήδη υποβαθμισμένη κατάσταση με την παγκόσμια έλλειψη πόσιμου νερού. Επιπλέον, η χρήση πολλαπλών χημικών έχει οδηγήσει στην μόλυνση των ωκεανών με τοξικά απόβλητα και μικροπλαστικά και συγκεκριμένα, η μόλυνση αυτή επηρεάζει ιδιαίτερα τις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου και γίνεται και η πλειοψηφία της παραγωγής, με αποτέλεσμα την δυσχέρεια του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων και της τοπικής βιολογικής ζωής. Τέλος, ο συνδετικός κρίκος και παράλληλα θεμέλιο αυτών των παραγόντων, αποτελεί η “fast fashion”. “Fast fashion” ορίζουμε την ταχεία μετατροπή των τάσεων της μόδας μέσω της φθηνής και μαζικής παραγωγής των ρούχων για την κάλυψη της ζήτησης που έχει προκύψει λόγω της παγκοσμιοποίησης της αγοράς. Το επιχειρηματικό αυτό μοντέλο, προωθεί την κατανάλωση προϊόντων μέσω της διαφήμισης για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, προτού αλλάξουν πάλι οι κύκλοι της μόδας.
Πρέπει να γίνει αναφορά και σε ένα ακόμα πιο σκοτεινό κομμάτι της βιομηχανίας της ένδυσης, που πολλές φορές αγνοείται εσκεμμένα. Αυτό αφορά την εξαθλιωτική κατάσταση των εργατικών συνθηκών. Λόγω διαφόρων νόμων για την προστασία των εργατικών δικαιωμάτων και την επιβολή κατωτάτων μισθών στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, οι εταιρείες μεταφέρουν τα εργοστάσια τους σε αναπτυσσόμενες χώρες με σκοπό να έχουν χαμηλά έξοδα παραγωγής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την παροχή εξευτελιστικά χαμηλών μισθών στους εργάτες, εξοντωτικά ωράρια εργασίας, συνθήκες εργασίας που απειλούν την ζωή των εργατών και τέλος, περιπτώσεις παιδικής εργασίας. Μερικούς από τους ενόχους αποτελούν και εταιρείες που τις βλέπουμε καθημερινά γύρω μας. Οι H&M, Shein, Zara και Bershka είναι μερικές από τις δεκάδες εταιρείες fast fashion με αίμα στα υφάσματά τους.
Ένας εξίσου σημαντικός τομέας έχει προκύψει από την ραγδαία ανάπτυξη του πληθυσμού τους τελευταίους δύο αιώνες ακολουθώντας την βιομηχανική επανάσταση. Κατά την προσπάθεια κάλυψης των αυξανόμενων αναγκών ενός συνεχώς διογκούμενου ανθρώπινου πληθυσμού υπήρξε η ανάπτυξη των υποδομών, θέσεων εργασίας αλλά πιο βασικά της αγροτικής παραγωγής. Η αγροτική παραγωγή είναι από τους πιο καιριους τομείς των σύγχρονων βιομηχανιών, διότι αυτή είναι που καλύπτει την επιβίωση των ανθρώπων μέσω της μαζικής και φθηνής παραγωγής τροφίμων σε παγκόσμιο επίπεδο. Όμως, το ισχύον βιομηχανικό μοντέλο παραγωγής και επεξεργασίας κάθε άλλο παρά βιώσιμο είναι. Για την ακρίβεια, η αγροτική παραγωγή είναι υπεύθυνη για το 25% των παγκοσμίων ρύπων, δηλαδή το ένα τέταρτο! Η αγροτική παραγωγή έχει ένα τόσο μεγάλο αντίκτυπο, διότι αποτελείται από πολλαπλούς τομείς και βήματα με ποικίλη επιρροή στο γενικό ποσοστό.
Συγκεκριμένα, σε πρώτη φάση έχουμε τον καθαρισμό των δασών για την δημιουργία χώρων για την παραγωγή τροφίμων, γεγονός το οποίο οδηγεί στην καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και την επιτάχυνση της κλιματικής αλλαγής λόγω της καταστροφής των δέντρων, που είναι αποθήκες για το διοξείδιο του άνθρακα. Στη συνέχεια, η χρήση χημικών για την βελτίωση της αποδοτικότητας των καλλιεργειών είναι επιβλαβείς για μια ποικιλία λόγων. Η παραγωγή τους απαιτεί την χρήση ορυκτών καυσίμων , η εκτεταμένη χρήση τους βλάπτει την υγεία των ανθρώπων και μολύνει τα τρόφιμα και τέλος, λόγω της συνεχόμενης χρήσης τους σε συνδυασμό με τους κύκλους παραγωγής, το έδαφος καθίσταται άφορο και άχρηστο.
Ύστερα. απαιτούνται μεγάλες ποσότητες νερού για τις καλλιέργειες που απευθύνονται για ζωική κατανάλωση και συγκεκριμένα το 70% του παγκοσμίου πόσιμου νερού, όπου σε μια ανερχομένη περίοδο παγκόσμιας λειψυδρίας δεν είναι και ότι το καλύτερο. Επιπροσθέτως, το παγκοσμιοποιήμενο οικονομικό σύστημα μας ωθεί στην μαζική παραγωγή τροφίμων από εργάτες με χαμηλούς μισθούς σε αναπτυσσόμενες χώρες σε άθλιες συνθήκες και τη μεταφορά τους σε οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες. Με αυτό το τρόπο, οι χώρες-παραγωγοί στερούνται τρόφιμα για τους κατοίκους τους και παράλληλα, οι ρύποι αυξάνονται λόγω των πολλαπλών μεταφορών. Τέλος, το λιγότερο επισημασμένο πρόβλημα με το τροφοδοτικό μας σύστημα αφορά τα απόβλητα τροφίμων. Τα απόβλητα τροφίμων αποτελούν τρόφιμα που βρίσκονται στα απορρίμματα επειδή θεωρούνται μη βρώσιμα και υπάρχουν από την αρχή της παραγωγικής διαδικασίας μέχρι και μετά το καθημερινό μεσημεριανό. Το πρόβλημα σε αυτή τη περίπτωση είναι ότι το 1/3 του παγκόσμιου φαγητού καταλήγει στα απορρίμματα, όταν το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού υποφέρει από πείνα, δείχνοντας την βαθιά δυσλειτουργία του υπάρχοντος συστήματος.
Η πιο γνωστή όμως πρακτική όσον αφορά τη βιωσιμότητα, αποτελεί με σιγουριά η ανακύκλωση. Από τη δεκαετία του 1970 ολόκληρες καμπάνιες και πρωτοβουλίες των κυβερνήσεων, παρουσίαζαν την ανακύκλωση ως την πανάκεια των προβλημάτων της περιβαλλοντικής μόλυνσης και κλιματικής αλλαγής. Η αλήθεια ωστόσο είναι πως και αυτή αποτελεί μια πλάνη που ραδιουργήθηκε από τους γνωστούς ενόχους, τις πετρελαιοεταιρείες.
Κατά τη δεκαετία του 1970 υπήρξε μεγάλη μαχητικότητα από τους περιβαλλοντικούς ακτιβιστές κατά του πλαστικού και οι εταιρείες εξέφρασαν ανησυχίες για την ολική απαγόρευση της παραγωγής τους. Ανέπτυξαν τότε την στρατηγική της ανακύκλωσης για την καθησύχαση του πληθυσμού με παραπλανητικά μηνύματα και διαφημίσεις για την υποτιθέμενη σωτήρια που θα έφερνε η ανακύκλωση καθώς και το στοιχείο της προσωπικής ευθύνης των καταναλωτών. Στη πραγματικότητα όμως, η ανακύκλωση ήταν οικονομικά ασύμφορη και προκαλούσε ζημεία καθώς η παραγωγή νέων πλαστικών προϊόντων ήταν πιο φθηνή και εύκολη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το φαινόμενο ότι μέσα σε επτά δεκαετίες, λιγότερο από το 10% των πλαστικών που προορίστηκαν για ανακύκλωση, ανακυκλωθήκαν στη πραγματικότητα, ενώ τα υπόλοιπα πλαστικά απορρίμματα κατέληξαν και καταλήγουν σε χωματερές.
Ο λόγος για τον οποίο η ανακύκλωση φαινόταν φαινομενικά τόσο επιτυχημένη τόσες δεκαετίες οφείλεται στο γεγονός πως η Κίνα αγόραζε ένα τεράστιο ποσοστό των πλαστικών απορριμμάτων του πλανήτη που προορίζονταν για ανακύκλωση. Το διογκωμένο πρόβλημα της μόλυνσης στη Κίνα όμως, έκανε την χώρα να σταματήσει την αγορά των πλαστικών το 2018 με νέο κορυφαίο αγοραστή να αναδεικνύεται η Ινδονησία. Στο ενδιάμεσο διάστημα, οι εταιρείες πετρελαίου αυξάνουν την παραγωγή των πλαστικών, αναφέροντας μάλιστα κέρδη ύψους 400 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως, μεγαλώνοντας την περιουσία τους και παράλληλα γεμίζοντας τον κόσμο μικροπλαστικά.
Τελευταίος παράγοντας στη λίστα των απατηλών τομέων της αγοράς που υπόσχονται την μαγική επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων του πλανήτη, είναι τα ηλεκτρικά αμάξια. Τα ηλεκτρικά αμάξια έχουν αδιαμφισβήτητα στο σύνολο της ζωής τους λιγότερους ρύπους σε σύγκριση με τα αμάξια εσωτερικής καύσεως και μπορούν να θεωρηθούν ως ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Αλλά το υλικό και ανθρώπινο κόστος είναι πράγματι υπολογίσιμο.
Η ειδοποιός διαφορά των ηλεκτρικών αμαξιών με τα κλασσικά έγκειται στη μπαταρία. Η μπαταρία αυτή τροφοδοτεί το όχημα με ηλεκτρική ενέργεια και καλύπτει όλες του τις ανάγκες δίχως πετρέλαιο ή άλλα ορυκτά καύσιμα. Αυτή η μπαταριά όμως χρειάζεται μια ποικιλία σπανίων μεταλλευμάτων, συμπεριλαμβανομένων του λιθίου, κοβαλτίου και νικελίου. Η εξόρυξη αυτών των μεταλλευμάτων απαιτεί μεγάλες ποσότητες ενέργειας και προκαλεί την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Επιπροσθέτως, τα ηλεκτρικά αμάξια δεν μειώνουν αλλά αρνητικά χαρακτηριστικά των αμαξιών εσωτερικής καύσης όπως η μόλυνση του αέρα, τον σταδιακό υποβιβασμό των δρόμων και τα υψηλά ποσοστά αυτοκινητικών ατυχημάτων.
Όπως κάθε σύγχρονη μεγάλη βιομηχανία, έτσι και για την εξόρυξη των προαναφερόμενων μεταλλευμάτων παραβιάζονται πληθώρα εργατικών δικαιωμάτων. Το 70% των παγκοσμίων κοιτασμάτων κοβαλτίου βρίσκονται στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και μερικοί από τους μεγαλύτερους προμηθευτές αποτελούν οι Tesla, Renault και Volvo. Λόγω της περιορισμένης προστασίας των εργατικών δικαιωμάτων στη χώρα, μεγάλες εταιρείες δραστηριοποιούνται στα ορυχεία της χώρας με τοπικό εργατικό δυναμικό, το οποίο λαμβάνει χαμηλούς μισθούς ανεπαρκή κάλυψη βιοτικών αναγκών και επικίνδυνες συνθήκες εργασίας.
Είναι δύσκολο να περιγράψει κανείς πως στο 2023 ενώ υπάρχει η μεγαλύτερη ενημέρωση και συνειδητοποίηση για τον υπάρχοντα υπαρξιακό κίνδυνο που διατρέχει η ανθρωπότητα από τα δημιουργήματά της, παράλληλα οδεύει ξεκάθαρα με μαθηματική ακρίβεια στην αυτοκαταστροφή της, γνωρίζοντας τα αδύνατα σημεία της και επιλέγοντας να τα αντιμετωπίσει με προσωρινές λύσεις. Για την ουσιαστική αντιμετώπιση του προβλήματος χρειάζονται ουσιαστικές λύσεις. Η βιωσιμότητα μπορεί να έχει ακρωτηριαστεί, αλλά η αληθινή της μορφή παραμένει ζωντανή. Όπως και η ελπίδα που πεθαίνει πάντα τελευταία.
Συντάκτης: Γιάννης Κολακές
Πηγές:
- https://www.bbc.com/news/science-environment-60382624
- https://ehjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12940-018-0433-7
- https://psci.princeton.edu/tips/2020/7/20/the-impact-of-fast-fashion-on-the-environment
- https://www.theguardian.com/fashion/2020/apr/07/fast-fashion-speeding-toward-environmental-disaster-report-warns
- https://unece.org/forestry/press/un-alliance-aims-put-fashion-path-sustainability
- https://www.mapleridge.ca/1776/Food-Production
- https://ourworldindata.org/environmental-impacts-of-food
- https://www.npr.org/2020/09/11/897692090/how-big-oil-misled-the-public-into-believing-plastic-would-be-recycled
- https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/sep/15/most-plastic-will-never-be-recycled-and-the-manufacturers-couldnt-care-less
- https://www.cbc.ca/documentaries/the-passionate-eye/recycling-was-a-lie-a-big-lie-to-sell-more-plastic-industry-experts-say-1.5735618
- https://read.oecd-ilibrary.org/environment/improving-plastics-management_c5f7c448-en#page1
- https://www.nature.com/articles/d41586-021-02222-1
- https://www.theguardian.com/environment/2017/aug/04/fewer-cars-not-electric-cars-beat-air-pollution-says-top-uk-adviser-prof-frank-kelly
- https://www.theverge.com/2022/2/15/22933022/cobalt-mining-ev-electriv-vehicle-working-conditions-congo
- https://www.theguardian.com/global-development/2021/nov/08/cobalt-drc-miners-toil-for-30p-an-hour-to-fuel-electric-cars