«Τις πταίει» για την τραγωδία στα Τέμπη;

Η δυστυχία της 28^ης Φεβρουαρίου του 2023 έριξε ένα μαύρο πέπλο στην ελληνική κοινωνία, ξεσκεπάζοντας παράλληλα εγκλήματα δεκαετιών. Η μετωπική σύγκρουση του τρένου Intercity υπ’ αριθμού 62 με μία εμπορική αμαξοστοιχία, στη περιοχή των Τεμπών, κατέστη η αιτία θανάτου πενήντα-έξι ανθρώπων – αριθμός που πρόκειται να αυξηθεί, καθώς όσο η λίστα των αγνοουμένων μικραίνει, τόσο οι νεκροί πληθαίνουν. Σε μία κατάσταση κρίσης, σαν και τούτη, είναι απαραίτητο να αναλυθεί η ιστορία και να αποδοθούν οι ευθύνες, οι οποίες είναι βαριές αλλά επιμερισμένες. Τοποθετώντας την Ελλάδα σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο κρίσης, εύκολα γίνεται κατανοητό ότι το δυστύχημα της 28^ης στα Τέμπη καραδοκούσε εδώ και χρόνια. Δεν είναι μόνο αποτέλεσμα μία εγκληματικής συμπεριφοράς δεκαετιών που ξεφεύγει από τα στενά κομματικά όρια, αλλά και απόδειξη της αδυναμίας της χώρας να υπηρετήσει τους στόχους που ίδια συμφώνησε να υιοθετήσει.

Δυστυχώς, αυτό φαίνεται να είναι πάγιο γνώρισμα της ελληνικής πολιτικής, πόσο μάλλον στον τομέα του σιδηροδρομικού δικτύου, το οποίο από την αρχή της λειτουργίας του αδυνατούσε να στηρίξει τις προσδοκίες που οδήγησαν στη κατασκευή του. Ενώ τα ελλείματα χρηματοδότησης θεωρούνταν επι δεκαετίες η αιτία του αργού εκμοντερνισμού του κλάδου και συγκεκριμένα των προβλημάτων που ανέκυπταν στον τομέα της συντήρησης και της καθαυτής λειτουργίας του σιδηροδρομικού δικτύου, οι τελευταίες εξελίξεις μαρτυρούν ότι  υπήρχαν εμπόδια τιθέμενα από τις ωφελιμιστικές πρακτικές του ιδιωτικού τομέα αλλά και της εκάστοτε ελληνικής κυβέρνησης τα τελευταία είκοσι χρόνια,  που στην πραγματικότητα προλείαναν το έδαφος για το δυστύχημα. Απόδειξη του παραπάνω συμπεράσματος αποτελεί η έλλειψη διαφάνειας και τυπικότητας στην κοινοποίηση στατιστικών στοιχείων και εγγράφων αναφορικά με τα έργα στον τομέα του σιδηροδρόμου, για την οποία η Ευρωπαϊκή Ένωση κατηγορεί την Ελλάδα από το 2016 μέχρι σήμερα.

Πριν οι ευθύνες να επιρριφθούν μεμονωμένα σε έναν σταθμάρχη και η τραγωδία να αγκιστρωθεί στην αιτιολογία του «ανθρώπινου λάθους», οι πολίτες οφείλουν να ενημερωθούν για την νομική διαδικασία που έχει κινηθεί κατά της Ελλάδος λόγω αδυναμίας συμμόρφωσης της με την ευρωπαϊκή οδηγία για τη δημιουργία ενιαίου ευρωπαϊκού σιδηροδρομικού χώρου (2012/34/ΕΕ). Για τη κατανόηση της παράβασης είναι αναγκαία η επισήμανση ότι στην Ελλάδα υπάρχει διάκριση μεταξύ της παροχής υπηρεσιών μεταφοράς και της διαχείρισης της υποδομής, με την πρώτη να αποτελεί αρμοδιότητα της Hellenic Train A.E (πρώην θυγατρικής εταιρείας του ΟΣΕ  που ιδιωτικοποιήθηκε το 2017 κατόπιν εξαγοράς της από τον όμιλο της FS Italiane) και την δεύτερη να ανήκει στις αρμοδιότητες του Οργανισμού Σιδηροδρόμων Ελλάδος (ΟΣΕ). Σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές επισημάνσεις, οι δυο εταιρείες-διαχειρίστριες του σιδηροδρομικού δικτύου μπορεί να είναι ιδιωτικές, ωστόσο το κράτος-μέλος, δηλαδή η Ελλάδα θα πρέπει να εξακολουθεί να έχει τη γενική ευθύνη για την ανάπτυξη κατάλληλης σιδηροδρομικής υποδομής.

Υπό αυτό το πρίσμα, η οδηγία προϋπέθετε την εξασφάλιση συμβατικής συμφωνίας μεταξύ εθνικών αρχών και διαχειριστή σιδηροδρομικής υποδομής, ενέργεια στην οποία η Ελλάδα δεν προέβη ποτέ. Πέραν τούτου, τόσο μετά όσο και πριν την ιδιωτικοποίηση του ελληνικού σιδηροδρομικού δικτύου, είχαν σημειωθεί σημαντικές καθυστερήσεις στην υλοποίηση των μέτρων που θα επέτρεπαν την είσοδο της χώρας στον Ενιαίο Ευρωπαϊκό Σιδηροδρομικό Χώρο, ενώ εξέλιπαν τα δικαιολογητικά της εν λόγω καθυστέρησης. Με άλλα λόγια, η Ελλάδα επι χρόνια δεν δημοσίευε της απαιτούμενες από την Ευρωπαϊκή Ένωση εκθέσεις σχετικά με την κατανομή των χρημάτων για την ασφαλειοποίηση του σιδηροδρομικού δικτύου. Ως εκ τούτου, στις 15 Φεβρουαρίου –δεκατρείς ημέρες πριν το δυστύχημα-  η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να παραπέμψει την Ελλάδα στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης λόγω της μη συμμόρφωσης της με τους κανόνες για τις σιδηροδρομικές μεταφορές. Δεδομένης της διαπλοκής κράτους και των εταιρειών-διαχειριστών, η κωλυσιεργία της χώρας στην κοινοποίηση των στοιχείων μαρτυρά αφενός την αδύναμη σύμπραξη ιδιωτικού και δημοσίου τομέα και αφετέρου της δυσλειτουργία της κάθε μίας από τις τρείς οντότητες ξεχωριστά.

Ωστόσο, πέραν της υπονόμευσης του εποπτικού έργου της Ένωσης στον τομέα του σιδηροδρόμου, η έλλειψη διαφάνειας γεννά επίσης μεγάλη καχυποψία πολιτών, ομάδων συμφερόντων και διεθνών οργανισμών αναφορικά με τη διαχείριση και τη κατανομή των χρημάτων που υποτίθεται ότι δαπανούνται για τη συντήρηση και τη βελτίωση του σιδηροδρόμου. Οι διαχειριστές αυτών των τεράστιων χρηματικών ποσών είναι βασικοί υπεύθυνοι για το πολύνεκρο δυστύχημα της 28^ης του Φλεβάρη, ιδίως όταν το ενδεχόμενο υπεξαίρεσης χρημάτων παραμένει ανοιχτό σε μια διαχείριση τριών διαπλεκόμενων μετώπων. Συνοπτικά και προκειμένου να συντεθεί ένα γενικό πλαίσιο, στο Μνημόνιο Συνεργασίας του 2019 μεταξύ του Ελληνικού Κράτους και της Hellenic Train A.E. γίνεται λόγος για άμεσες επενδύσεις της Ιταλίας στην Ελλάδα ύψους 645 εκατ. ευρώ, με αντάλλαγμα μια επιδότηση 750 εκατ. ευρώ εκ μέρους του ελληνικού Δημοσίου, προκειμένου να υλοποιηθούν βασικά έργα υποδομής και σηματοδότησης και να προωθηθεί η δημιουργία Ευρωπαϊκού Συστήματος Ελέγχου Τρένων (European Train Control System – ECTS). Η ύπαρξη ECTS στον ελλαδικό χώρο θα μπορούσε να προβλέψει το ατύχημα των Τεμπών, εντούτοις, μέχρι το 2021, τίποτα από όσα οριζόταν στο μνημόνιο δεν υλοποιήθηκε. Ακόμη πιο στενάχωρο είναι το γεγονός ότι τον Ιούλιο του 2022 επικυρώθηκε από τον κ. Κωνσταντίνο Καραμανλή (προσφάτως παραιτηθέντα Υπουργό Υποδομών και Μεταφορών) ανανεωμένη σύμβαση στην οποία οι άμεσες επενδύσεις της Ιταλικής Τrenitalia στην Ελλάδα συρρικνώνονται από τα 645 εκατ. ευρώ στα 77,5 εκατ. ευρώ. Είναι άξιο απορίας ποιες συνθήκες οδήγησαν σε μία συνολική μείωση περίπου 570 εκατομμυρίων…

Έχοντας, επίγνωση των  προαναφερθέντων, είναι άδικο να επωμίζεται ένα μόνο άτομο το βάρος της ευθύνης, όταν αποδεδειγμένα οι μηχανισμοί πρόληψης του ανθρώπινου λάθους υπολειτουργούν και οι μέθοδοι αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος εκλείπουν. Η έκθεση του 2022 για την Ασφάλεια των Σιδηροδρόμων και τη Διαλειτουργικότητα στην ΕΕ (Report on Railway Safety and Interoperability in the EU -2022) που εκπονεί η ίδια η Υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τους Σιδηροδρόμους (European Union –Agency for Railways) αποδεικνύει τον ισχυρισμό καθώς γνωστοποιεί ότι η Ελλάδα ανήκει στις εφτά χώρες με το μεγαλύτερο ποσοστό θανάτου επιβατών αναλογικά με τις διανυθείσες αποστάσεις.  Τα αποτελέσματα αυτά μαρτυρούν μία ευρύτερη παρακμή του κλάδου, εξαιτίας της οποίας η δυστυχία των Τεμπών δεν θα έπρεπε να ερμηνεύεται ως «ατυχία της στιγμής» ή ως «τραγικό ανθρώπινο λάθος» αλλά ως «αποτέλεσμα χρόνιας καταπάτησης κανόνων, ελλιπούς προγραμματισμού, εποπτείας και χρηματοδότησης του σιδηροδρομικού δικτύου», συνοπτικά αποδιδόμενου ως «αμέλεια».

Αν κατηγορηθεί ο σταθμάρχης για το γεγονός, συγκαλύπτονται εγκληματικές δράσεις δέκα περίπου χρόνων. Σε καμία περίπτωση, ο άνθρωπος που έδωσε την εντολή εκκίνησης των τρένων αποποιείται την ευθύνη, ωστόσο καθίσταται «συνένοχος» και όχι «κύριος ένοχος» της υπόθεσης. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, δεν θα έπρεπε να έχουμε δει μόνο μία δημόσια ανάληψη της ευθύνης, αλλά εκατοντάδες, καθώς από το 2012 έχουν ανέλθει στην εξουσία κόμματα διαφορετικής πολιτικής τοποθετήσεως, έχοντας παρουσιάσει ξεχωριστά σχέδια διαχείρισης του σιδηροδρομικού δικτύου με αντίστοιχα χρηματοδοτικά πλάνα. Από το 2012 έχουν παυθεί και προσληφθεί εκατοντάδες άνθρωποι σε θέσεις υπουργικών υπαλλήλων, σταθμαρχών, μηχανοδηγών, σε μία χώρα που ανέκαθεν βασιζόταν σε πελατειακές σχέσεις και συμφεροντολογικές συγκαλύψεις λαθών. Ενώ, οι συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα χαρακτηρίζονται πρωτίστως από αστάθεια και παρατυπία. Ως εκ τούτου, όλες οι αδυναμίες που αναδείχθηκαν μετά το δυστύχημα και πρωτίστως το γεγονός αυτό καθαυτό μαρτυρούν μία γενική αποτυχία της χώρας. Δηλαδή, θα έπρεπε να κατηγορούνται εν συνόλω όσες κυβερνήσεις πέρασαν, τα στελέχη των δύο ιδιωτικών εταιρειών διαχείρισης από το 2012 έως σήμερα, αλλά και οι υπάλληλοι, όχι μόνο εκείνοι εν υπηρεσία το βράδυ της 28^ης Φλεβάρη, αλλά και όσοι επι χρόνια παραμένουν σιωπηλοί.

Βέβαια, είναι λυπηρό ότι ακόμη και όσοι μίλησαν δεν εισακούστηκαν ποτέ. Επί χρόνια υπάλληλοι του ΟΣΕ και της Hellenic Train διαμαρτύρονταν για την ανεπάρκεια στη ασφάλεια και τη λειτουργικότητα του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας, εντούτοις δεν υπήρξε καμία έμπρακτη απάντηση στις διεκδικήσεις τους. Το γεγονός αυτό φέρνει στην επιφάνεια το ζήτημα της υποσχεσιολογίας που χρόνια μαστίζει το ελληνικό κράτος. Όπως συμβαίνει και σε άλλους τομείς πολιτικής, άμεσα σχετιζόμενους με έργα υποδομής, όπως εκείνα αναφορικά με την αντιμετώπιση ακραίων καιρικών φαινομένων, η χώρα όχι μόνο δεν υλοποιεί τα προβλεπόμενα για την αύξηση της ασφάλειας μέτρα, αλλά ακόμη χειρότερα υπόσχεται πως θα το κάνει και εν τέλει αφήνει τη κατάσταση στο έλεος της τύχης. Η τραγωδία των Τεμπών αποδεικνύει το προλεχθέν. Φαίνεται σαν να μην έχει γίνει ακόμη η συνειδητοποίηση ότι η πρόληψη είναι λιγότερο οικονομικό-κοινωνικά κοστοβόρα  από την ετεροχρονισμένη αντιμετώπιση του προβλήματος…

Επιχειρώντας έναν επίλογο, το ζήτημα ασφάλειας του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα και οι λοιπές δυσλειτουργίες του κλάδου, ήταν διαπιστωμένες περισσότερα από  δέκα χρόνια πριν. Τα αδύναμα πλάνα εκσυγχρονισμού, η ασυντόνιστη κατανομή κεφαλαίων, η έλλειψη εποπτείας στην υλοποίηση των έργων υποδομής και μεταφοράς είναι χαρακτηριστικά της ελληνικής πολιτικής που κανένας σχεδόν δημοσιογράφος δεν έφερνε στη δημοσιότητα, μέχρι και την τραγωδία των Τεμπών. Η οργή και η λύπη του ελληνικού λαού είναι δικαιολογημένη, όμως δεν πρέπει το πάθος να εμποδίσει την ορθή κρίση. Ακόμη και αν είναι πολύ ξεκάθαρες οι πραγματικές αιτίες του δυστυχήματος τόσο για την εγχώρια όσο και για τη διεθνή κοινότητα, ο καταμερισμός της ευθύνης είναι ζωτικής σημασίας για την αποφυγή μελλοντικών παρόμοιων περιστατικών. Πέρα και πίσω από το δυστύχημα κρύβεται, μεταξύ άλλων, μία δυσλειτουργική και καταριμαγμένη δημοκρατία – αποτέλεσμα χρόνων πολιτικής πρακτικής – η οποία αν δεν αναγνωρισθεί ως τέτοια, δεν θα αντιμετωπιστεί ποτέ. Εν τέλει, σε κάθε τεχνικό ζήτημα το οποίο φαντάζει ξεχωριστό από την πολιτική συμφεροντολογία στην κοινή λογική, αντικατοπτρίζεται κάθε χρόνια παθογένεια του κράτους που κλίνεται να το αντιμετωπίσει. Η Ελλάδα αν και δεν είναι η μοναδική χώρα με τέτοιου είδους δυσλειτουργίες, κατέστη για ακόμη μία φορά παράδειγμα προς αποφυγή. Σε μία υπερβολική αλλά όχι παράλογη απόδοση, ο ισχυρισμός ότι «η χώρα σκοτώνει τα παιδιά της» αποκτά υπόσταση και κατευθύνεται προς όλες τις κυβερνήσεις -ανεξαρτήτως κομματικού πρόσημου- που έχουν υπηρετήσει την τελευταία εικοσαετία. Είναι απλώς λυπηρό.

Συντάκτης: Ειρήνη Κόρδα

Πηγές:

• “Depot Rolling Stock Maintenance Price List.” HELLENIC TRAIN, hellenictrain.gr/en/service-facility-description-0 Accessed 3 Mar. 2023.
• “Directive 2012/34/EU of the European Parliament and of the Council of 21 November 2012 Establishing a Single European Railway Area (Recast) Text with EEA Relevance.” eu, 2019, eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32012L0034. Accessed 25 Feb. 2023.
• “Europe’s Rail Joint Undertaking | European Union.” European-Union.europa.eu, european-union.europa.eu/institutions-law-budget/institutions-and-bodies/institutions-and-bodies-profiles/europes-rail-joint-undertaking_en.
• “European Agency for Railways – ERA | European Union.” European-Union.europa.eu, european-union.europa.eu/institutions-law-budget/institutions-and-bodies/institutions-and-bodies-profiles/era_en. Accessed 6 Mar. 2023.
• “Δελτία Τύπου.” Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών, Ελληνική Δημοκρατία, www.yme.gov.gr/2013-01-31-06-37-23/2013-01-31-07-00-49. Accessed 2 Mar. 2023.
• “Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφασίζει να παραπέμψει την ΕΛΛΑΔΑ στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης λόγω μη συμμόρφωσης με τους κανόνες για τις σιδηροδρομικές μεταφορές.” European Commission – European Commission, ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/IP_23_593. Accessed 6 Mar. 2023.
• “Οικονομικά Στοιχεία / Εκθέσεις Πεπραγμένων.” Ose.gr, ose.gr/organismos/%ce%bf%ce%b9%ce%ba%ce%bf%ce%bd%ce%bf%ce%bc%ce%b9%ce%ba%ce%ac-%cf%83%cf%84%ce%bf%ce%b9%cf%87%ce%b5%ce%af%ce%b1-%ce%b5%ce%ba%ce%b8%ce%ad%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%cf%80%ce%b5%cf%80%cf%81%ce%b1%ce%b3/ Accessed 6 Mar. 2023.
• Δανδόλου, Ναταλία. “ΟΟΣΑ: Χαμηλά η Ελλάδα στις επενδύσεις στο σιδηροδρομικό δίκτυο.” Οικονομικός Ταχυδρόμος – Ot.gr, 2 Mar. 2023, ot.gr/2023/03/02/oikonomia/oosa-xamila-i-ellada-stis-ependyseis-sto-sidirodromiko-diktyo/. Accessed 6 Mar. 2023.
• EIKONA: Gr, www.news247.gr/sunday-edition/ti-synevi-sta-tempi-i-anatomia-tis-tragodias-se-5.9959759.html. Accessed 6 Mar. 2023.