“Ακολουθήστε τη συνείδησή σας και παραβιάστε το νόμο για ηθικούς λόγους, αντί να είστε γρανάζι σε ένα άδικο σύστημα. Αφήστε τη ζωή σας να είναι μια αντιτριβή για να σταματήσετε τη μηχανή.” Η φράση αυτή, είναι ένα απόφθεγμα του Αμερικανού πεζογράφου Χένρι Ντέιβιντ Θορώ, που έζησε στα μέσα του 19ου αιώνα στις ΗΠΑ. Στις μέρες του, η δουλεία εξακολουθούσε να υφίσταται και παράλληλα, η χώρα του είχε κηρύξει έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο ενάντια στο Μεξικό. Μπροστά στην υποκρισία και πολιτική παθητικότητα των συμπολιτών του, ο Θορώ πρόβαλλε την ανάγκη άσκησης πολιτικής ανυπακοής απέναντι στους νόμους και τις πρακτικές της κυβέρνησής του. 150 χρόνια αργότερα, εξακολουθούμε να ζούμε σε έναν κόσμο με νόμους και κρατικές πρακτικές που καταπιέζουν και αδικούν εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Σε αυτό το άρθρο, θα αναλυθεί η φιλοσοφία της πολιτικής ανυπακοής, ιστορικά και σύγχρονα παραδείγματα και τέλος οι λόγοι που στις μέρες μας η πρακτική αυτή πρέπει να υιοθετηθεί ευρέως.
Πολιτική Ανυπακοή ορίζουμε την δημόσια, μη βίαιη άρνηση και παραβίαση ενός νόμου στα πλαίσια ότι θεωρείτε άδικος. Σκοπός της είναι να διεγείρει το ενδιαφέρον και την προσοχή της κοινωνίας και της εξουσίας σε μια κατάσταση ή φαινόμενο που χρειάζεται αλλαγή ή και μεταρρύθμιση. Οι μορφές και πρακτικές της ποικίλουν ανάλογα την βαρύτητα των αιτημάτων των εμπλεκομένων, τα διαθέσιμα μέσα και την αντιμετώπιση από το κράτος.
Αν και τυπικά θεωρείται μη βίαιη, τα όριά της συχνά περιπλέκονται. Η πολιτική ανυπακοή θεωρείται ως το τελευταίο βήμα μετά από μια μακροσκελής διαδικασία αιτημάτων που έχουν αγνοηθεί ή έχουν μείνει ανεκπλήρωτα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι οι ακτιβιστές για το κλίμα όπου οι κυβερνήσεις έχουν επανειλημμένα αγνοήσει το κάλεσμα για άμεσες αλλαγές και ως αποτέλεσμα παρατηρούνται πιο δυναμικές τακτικές των ακτιβιστών. Παρόλα αυτά, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, το πιο κοντινό σε βίαια φαινόμενα θα ήταν ο διαταρακτικός χαρακτήρας των πρακτικών πολιτικής ανυπακοής, με την ύπαρξη βίας να αποτελεί την εξαίρεση και όχι των κανόνα.
Οι πιο τυπικές τακτικές αποτελούν καταλήψεις, παράνομες πορείες και συγκεντρώσεις, κατασκευή οδοφραγμάτων και μερικές φορές διάρρευση απορρήτων αρχείων και μορφών ακτιβισμού στον κυβερνοχώρο. Με τα οδοφράγματα και τις καταλήψεις κτιρίων και χώρων, δημιουργείται χάος και γίνεται ευαισθητοποίηση για να επιτευχθεί κοινωνική αλλαγή, ασκώντας πίεση στην κυβέρνηση να ενεργήσει. Επιπλέον, οι πορείες και συγκεντρώσεις πρέπει να έχουν νόμιμη έγκριση για λόγους ασφαλείας αλλά στην περίπτωση της πολιτικής ανυπακοής, γίνονται χωρίς έγκριση διότι είναι επιθυμητό να παρουσιαστεί η δυσαρέσκεια ανοιχτά απέναντι στα μέτρα της κυβέρνησης και σε πολλές χώρες με αυταρχικά καθεστώτα, οι πορείες είναι ήδη παράνομες, οπότε η λαϊκή αντίθεση πρέπει να προβληθεί ούτως ή αλλιώς. Τέλος, έχουμε την πιο πρόσφατη μορφή πολιτικής ανυπακοής που λαμβάνει χώρα στο διαδίκτυο και τον κυβερνοχώρο. Η ραγδαία ανάπτυξη της διαδικτυακής τεχνολογίας και της αυξανόμενης εξάρτησης της κοινωνίας μας σε αυτή, έχει ανοίξει ένα νέο μέτωπο όχι μόνο για την οικονομική και κοινωνική πρωτοτυπία αλλά και για συγκρούσεις συμφερόντων οικονομικής και πολιτικής φύσεως.
Η πολιτική ανυπακοή όμως, δεν είναι μια πολιτική θεωρία δίχως πράξη. Έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα σε διάφορες χρονικές περιόδους και σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη με θετικά αποτελέσματα. Ξεκινώντας με την Μεγάλη Βρετανία και το κίνημα των Σουφραζέτων, οι γυναίκες της περιόδου αντέδρασαν στο γεγονός πως δεν κατείχαν το δικαίωμα ψήφου και θεωρούνταν απλώς ιδιοκτησία των συζύγων τους. Με την ίδρυση της “Κοινωνικής και Πολιτικής Ένωσης Γυναικών” (WSPU) το 1903, ξεκίνησαν διαδηλώσεις, καταλήψεις και στη συνέχεια λόγω έλλειψης αλλαγής της ισχύουσας κατάστασης, εμπρησμούς και απεργίες πείνας. Η αντίδραση των κυβερνήσεων υπήρξε σκληρή με συλλήψεις και με αναγκαστική τροφοδοσία στις απεργίες πείνας. Τελικά, το 1918 οι σουφραζέτες κατέκτησαν το δικαίωμα μερικής ψήφου και το 1928 την καθολική ψήφο.
Στη συνέχεια, έχουμε τις πιο γνωστές περιπτώσεις πολιτικής ανυπακοής απέναντι στον ρατσισμό και τον ιμπεριαλισμό. Αρχικά με τον Μαχάτμα Γκάντι στην βρετανοκρατούμενη Ινδία, με πυλώνα τις τακτικές της πολιτικής ανυπακοής και ειρηνικής διαμαρτυρίας και διαδήλωσης, αψήφησε τον Νόμο για το Αλάτι που απαγόρευε στους Ινδούς την εκμετάλλευση του αλατιού. Ο ίδιος με μερικούς ακόλουθους ξεκίνησε μια πορεία 385 χιλιομέτρων για τη θάλασσα και τελικά, τον ακολούθησαν δεκάδες χιλιάδες. Όταν έφτασε στη θάλασσα, σήκωσε λίγο αλάτι, αψηφώντας έτσι τον Βρετανικό νόμο και έτσι φυλακίστηκε μαζί με άλλους 60,000 ειρηνικούς διαδηλωτές. Η πράξη αυτή όμως, μαζί με τους επακόλουθους αγώνες, άνοιξε τον δρόμο για την ανεξαρτητοποίηση της Ινδίας το 1947.
Την ίδια σχετικά περίοδο στις ΗΠΑ, οι Αφροαμερικανοί πάλευαν για την διάλυση του φυλετικού διαχωρισμού. Η καθημερινή ζωή ήταν διαχωρισμένη μεταξύ λευκών και Αφροαμερικανών, με τους τελευταίους να αδικούνται συνεχώς. Ακόμα και στα λεωφορεία, οι μπροστινές θέσεις ήταν μόνο για λευκούς. Αυτό άλλαξε με τις Κλοντέτ Κόλβιν και Ρόζα Πάρκς όταν αρνήθηκαν να δώσουν τις θέσεις τους σε λευκούς επιβάτες στο Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα, όπου στην συνέχεια φυλακίστηκαν και δέχτηκαν ρατσιστικές επιθέσεις. Ακολούθησε μποϊκοτάζ των Αφροαμερικανών στη χρήση λεωφορείων και διαδηλώσεις που πέτυχαν την άρση του φυλετικού διαχωρισμού στα λεωφορεία το 1956. Ο αγώνας όμως για την κατάργηση των νόμων του φυλετικού διαχωρισμού συνεχίστηκε με τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ μέσω πορειών, καταλήψεων και συγκεντρώσεων και μόλις το 1964, οι νόμοι αυτοί καταργήθηκαν.
Για κάποιες πιο πρόσφατες περιπτώσεις, υπήρξε το Κίνημα Occupy το 2011 και έλαβε χώρα σε όλο τον κόσμο με τη Νέα Υόρκη στις ΗΠΑ να αποτελεί το επίκεντρο του κινήματος. Στόχοι ήταν η μείωση της επιρροής των εταιρειών στην πολιτική, η διευθέτηση ζητημάτων ραγδαίας οικονομικής ανισότητας, η μεταρρύθμιση των τραπεζών και διαγραφή υπέρογκων δανείων. Υπήρξαν διαδηλώσεις, καταλήψεις πάρκων, πανεπιστημίων και τραπεζών και φραγή δρόμων. Τα αιτήματα των διαδηλωτών εκπληρώθηκαν σε ορισμένο βαθμό σε κάποιες χώρες αλλά τα πιο σημαντικά επιτεύγματα υπήρξαν η μαζοποίηση του διαδικτυακού ακτιβισμού, το πιο έντονο ενδιαφέρον απέναντι στις οικονομικές ανισότητες και τέλος, το γεγονός πως η κυριαρχία του πολιτικού και οικονομικού νεοφιλελευθερισμού αποδείχθηκε ότι δεν ήταν απόλυτη σε μεγάλες μερίδες των πολιτών σε όλο το κόσμο, λόγω της δημιουργίας συστηματικών οικονομικών ανισοτήτων.
Τέλος, η πιο πρόσφατη εκδήλωση πολιτικής ανυπακοής δεν είναι άλλη παρά οι συνεχιζόμενες έως τώρα διαδηλώσεις στο Ιράν για τον θάνατο της Μάχσα Αμίνι. Αφορμή ήταν η δολοφονία της Αμίνι όταν ήταν υπό κράτηση από την αστυνομία ηθών του Ιράν, που επιβλέπει την συμμόρφωση των Ιρανών με τον ενδυματολογικό κώδικα του Ισλάμ. Οι γυναίκες, οι οποίες είναι τα πιο συχνά θύματα του θεοκρατικού καθεστώτος, πρωτοστατούν στις διαμαρτυρίες καίγοντας τις μαντίλες τους, φτιάχνοντας οδοφράγματα και κάνοντας απεργίες και διαδηλώσεις. Τα αιτήματα για κοινωνική δικαιοσύνη, πολιτικά δικαιώματα, την τιμωρία των δολοφόνων της Αμίνι και την αλλαγή καθεστώτος, συναντήθηκαν από την ανελέητη κρατική αντίδραση με δεκάδες χιλιάδες συλλήψεις, εκατοντάδες δολοφονίες και εκτελέσεις. Παρόλα αυτά, οι διαδηλωτές συνεχίζουν να παλεύουν και να αγωνίζονται για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους.
Έχοντας καλύψει την κεντρική ιδεολογία, τις τακτικές και τις εφαρμογές της πολιτικής ανυπακοής, πρέπει να γίνει αναφορά σε έναν κεντρικό πυλώνα της πολιτικής ανυπακοής, η οποία είναι η ηθική. Πολιτική ανυπακοή πραγματοποιείται με κριτήριο πάντα πως οι νόμοι που παραβιάζονται από το άτομο, είναι ενός νομιμοποιημένου κράτους, το οποίο με τη σειρά του απολαμβάνει την ευχέρεια να ασκεί εξουσία στους πολίτες του. Όταν όμως, οι νόμοι και οι πολιτικές του κράτους είναι αδιαμφισβήτητα άδικες, οι πολίτες μπορούν να εναντιωθούν στο κράτος και να εκδηλώσουν την εναντίωση και την αποδοκιμασία τους απέναντι στα μέτρα του κράτους. Η λογική αυτή, πηγάζει από την αντίληψη της προσωπικής ευθύνης και ηθικής των ατόμων απέναντι στην εξουσία και το κράτος καθώς και την επιθυμία για έντονη πολιτική συμμετοχή και την πραγμάτευση αλλαγών και μεταρρυθμίσεων.
Η πολιτική ανυπακοή καθίσταται αναγκαία στη πράξη σήμερα, διότι παρά τις αλλαγές και βελτιώσεις που έχει απολαύσει η ανθρωπότητα τις τελευταίες δεκαετίες, αδικία και καταπίεση εξακολουθεί να υπάρχει και να μαστίζει τις ζωές όλων μας. Στις ΗΠΑ και το Αφγανιστάν, οι γυναίκες έχουν χάσει την ελευθερία του σώματός τους και το δικαίωμα της εκπαίδευσής τους αντίστοιχα. Σε χώρες της Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής, αυταρχικά καθεστώτα καταπιέζουν τους πληθυσμούς τους. Τέλος, η αδράνεια και ανικανότητα των κυβερνήσεων να επιλύσουν την κλιματική κρίση, οδηγεί την ζωή του πλανήτη στη άκρη του ξυραφιού για το κέρδος μερικών εταιρειών και μεγιστάνων. Αν όντως επιθυμούμε ένα καλύτερο, δικαιότερο και πιο βιώσιμο μέλλον, πρέπει ως πολίτες να δράσουμε. Γιατί αν όχι εμείς, τότε ποιοι? Και αν όχι τώρα, πότε;
Συντάκτης: Ιωάννης Κολακές
Πηγές:
- https://rebellion.global/blog/2020/11/03/civil-disobedience-examples/
- https://www.liberties.eu/en/stories/civil-disobedience/44569
- https://dl.acm.org/doi/10.1145/572230.572232
- https://verfassungsblog.de/in-defence-of-green-civil-disobedience/
- https://www.aclrc.com/dissent-disobediance-and-justice
- https://www.britannica.com/topic/civil-disobedience
- https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/civil-disobedience
- https://www.crf-usa.org/black-history-month/gandhi-and-civil-disobedience
- https://www.bloomsburycollections.com/book/civil-disobedience-protest-justification-and-the-law/ch1-the-occupy-movement