Η παγκόσμια γεωπολιτική σκακιέρα απαρτίζεται από διαφόρους “παίκτες”, μικρής και μεγάλης σημασίας. Στο επίκεντρο της προσοχής, τις τελευταίες δεκαετίες, βρίσκεται αδιαμφισβήτητα μια από τις διεθνείς υπερδυνάμεις της υφηλίου: η πρώην Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών και σημερινή Ρωσική Ομοσπονδία. Δεδομένης της τεράστιας γεωγραφικής της έκτασης, που καλύπτει σήμερα όλη τη Σιβηρία και ένα γιγαντιαίο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά και εξαιτίας της στρατιωτικής και οικονομικής της επιρροής στο διεθνές προσκήνιο, η ισχύς της Ρωσίας παραμένει υπολογίσιμη. Μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, το βασικό στρατηγικό της προφίλ συνίστατο στην υποστήριξη των συμφερόντων της με κινήσεις παράπλευρες και αθόρυβες, κυρίως με την ενίσχυση αντίρροπων προς τη Δύση δυνάμεων σε εγχώριους εμφυλίους πολέμους (πόλεμος στο Βιετνάμ, στο Αφγανιστάν και στη Συρία). Η ισορροπία αυτή, ωστόσο, με την ηγεσία του Πούτιν τείνει να αποτελέσει παρελθόν. Η ρωσική ατζέντα, πλέον, περιλαμβάνει την προβολή ενός προσώπου άκρως επιθετικού και μη “συνεργάσιμου”, με αποκορύφωμα την εισβολή στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022. Από πού, όμως, πηγάζει αυτή η άμεση επιθετικότητα;
Οι πρωταρχικές αιτίες αυτής της συμπεριφοράς βρίσκονται, σε ένα πολύ σημαντικό βαθμό, στις γεωπολιτικές ανασφάλειες της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Η σύγχρονη μορφολογία του εδάφους της δεν της εξασφαλίζει μια σίγουρη προστασία από εξωτερικές απειλές, ιδίως από την Δυτική Ευρώπη. Όσο η ΕΣΣΔ βρισκόταν στο απόγειο της επιρροής της, τα σύνορά της οριοθετούνταν από στιβαρούς φυσικούς πυλώνες, όπως τα Καρπάθια όρη στο ύψος της δυτικής Ουκρανίας, της οροσειράς του Καυκάσου στην Κασπία Θάλασσα και των Αφγανικών ορών στην Κεντρική Ασία. Η Κίνα, ιδιαίτερα μετά την κομμουνιστική της μεταστροφή το 1949, αποτελούσε και πάντα θα αποτελεί έναν σύμμαχο της Ρωσίας ή έστω έναν ουδέτερο για αυτήν παίκτη στο χώρο της Ανατολικής Ασίας. Εκτός των άλλων, η ατελείωτη έκταση της ερήμου Γκόμπι στην Μογγολία, συνιστά αποτρεπτικό παράγοντα για όποιο από τα δύο κράτη επιθυμούσε να τολμήσει κάτι παράτολμο. Στον ευρωπαϊκό χώρο, η ανησυχία της Σοβιετικής Ένωσης επικεντρωνόταν σε ένα επίπεδο γεωγραφικό έδαφος, που αποτελεί μέρος της βορειοευρωπαϊκής πεδιάδας και εκτείνεται από το ύψος της Βαλτικής Θάλασσας στη σημερινή Πολωνία έως τα νότια, στο ύψος της Ουκρανίας. Το λεγόμενο “Ανατολικό Μπλοκ” που σχηματίστηκε από όλους τους συμμάχους της Σοβιετικής Ένωσης στην Ανατολική Ευρώπη, αποτελούσε ουσιαστικά ένα γεωγραφικό “buffer zone”, που της προσέφερε την απαραίτητη ασφάλεια που χρειαζόταν από τη Δύση. Με την κατάρρευση της, ωστόσο, και την ένταξη πολλών πρώην Σοβιετικών δημοκρατιών στο ΝΑΤΟ (Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία, Πολωνία κ.α.), η ζώνη ασφαλείας της Ρωσίας συρρικνώθηκε σημαντικά και πλέον η απειλή βρίσκεται στο κατώφλι της. Αν η Ουκρανία καταφέρει να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ και πάψει να διατηρεί ουδετερότητα απέναντι στις δύο αντίρροπες δυνάμεις, η Ρωσία θα χάσει και την φυσική προστασία των Καρπάθιων ορών, με αποτέλεσμα η φύλαξη όλης της επίπεδης συνοριακής της γραμμής προς την Ευρώπη να είναι ουσιαστικά αδύνατη με ανθρώπινα μέσα.
Η γεωπολιτικά μειονεκτική θέση της Ρωσίας συνδέεται άμεσα με εμπορικές και οικονομικές ανησυχίες, ιδιαίτερα στον χώρο της ναυτιλίας. Αν κοιτάξει κανείς τον χάρτη της σημερινής Ρωσίας, θα αντιληφθεί ότι τα εδάφη της καλύπτουν μια έκταση υπερβολικά βόρεια και παγωμένη, δεδομένης της εγγύτητας της στον Αρκτικό Κύκλο. Παράλληλα, οι έξοδοι της προς τις θάλασσες, αν εξαιρέσει κανείς τα παγωμένα νερά του Βορείου Πόλου, είναι περιορισμένες. Τα μόνα παραγωγικά της λιμάνια είναι αυτά του Καλίνινγκραντ και της Αγίας Πετρούπολης στη Βαλτική Θάλασσα και του Βλαδιβοστόκ στον Ειρηνικό Ωκεανό. Τα περισσότερα από αυτά καθίστανται μη λειτουργικά κατά τη διάρκεια του χειμώνα εξαιτίας του πολικού ψύχους. Χωρίς τα σημαντικότατα λιμάνια της Κριμαίας στη Μαύρη Θάλασσα, οι έξοδοι της ρωσικής ναυτιλίας σε θερμά νερά είναι πρακτικά λιγοστή. Ο αποτυχημένος πόλεμος της ΕΣΣΔ με το Αφγανιστάν το 1979 αποδείκνυε ακριβώς αυτές τις ενδόμυχες φιλοδοξίες της υπερδύναμης να διεκδικήσει ευκαιρίες διάνοιξης της εμπορικής της ναυτιλίας σε θερμά ύδατα. Έτσι, το 2014, όταν η φιλορωσική κυβέρνηση Γιανούκοβιτς στη Ουκρανία, υπό την ρωσική απειλή απέκλεισε την υπογραφή συμφωνιών με δυτικές πολυεθνικές επιχειρήσεις διαχείρισης του ουκρανικού φυσικού αερίου, όπως η Shell, και αποσύρθηκε από την ηγεσία μέσα σε ένα κλίμα πολιτικής αστάθειας και εντάσεων σε όλη τη χώρα, το καθεστώς Πούτιν άρπαξε την τέλεια ευκαιρία να προσαρτήσει την Κριμαία και να διεκδικήσει δικαιώματα εκμετάλλευσης στα μεγάλα λιμάνια της χερσονήσου.
Φυσικά, μιλώντας για ρωσική οικονομία, είναι αδύνατο να παραλείψουμε τη βασική κινητήρια της δύναμη, η οποία δεν είναι άλλη από το φυσικό αέριο. Τα αποθέματα του φυσικού αερίου της Ρωσίας αγγίζουν το 24% των παγκοσμίων αποθεμάτων. Από την πρώτη στιγμή της ανόδου του στην ηγεσία, ο Πρόεδρος Πούτιν γνώριζε πως η εκμετάλλευση αυτού του ενεργειακού πλούτου θα προσέφερε στη Ρωσία την αντίστοιχη με την πρώην ΕΣΣΔ οικονομική αίγλη που επεδίωκε να αποκτήσει. Το ενδιαφέρον του στράφηκε εξαρχής προς την ευρωπαϊκή πλευρά και ιδιαίτερα προς τις ενεργοβόρες βιομηχανικές οικονομίες, όπως αυτή της Γερμανίας. Οι διπλωματικές συνεννοήσεις του πρώην Γερμανού καγκελάριου Gerhard Shroeder με τη ρωσικό κολοσσό του φυσικού αερίου “Gazprom” άνοιξαν το δρόμο για την κατασκευή ενός αυτόνομου υποθαλάσσιου αγωγού με όνομα “Nordstream 1”, με απευθείας σύνδεση των δύο κρατών μέσω της Βαλτικής Θάλασσας. Σήμερα, πάνω από το 50% των εισαγωγών φυσικού αερίου της Γερμανίας είναι ρωσικό, ενώ υπολογίζεται ότι περίπου το 1/5 της γερμανικής οικονομίας είναι αποκλειστικά εξαρτημένο από αυτό. Παράλληλα, η Ρωσία επεκτάθηκε και στα νότια με την κατασκευή και άλλων αγωγών, που διανέμουν το πολύτιμο ορυκτό σε κράτη της Κεντρικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, μέσα από την Τουρκία (αγωγός “Turkstream”) και την Ουκρανία (αγωγός “Brotherhood Network”). Σταδιακά, λοιπόν, η πλειοψηφία των κρατών της γηραιάς ηπείρου εξαρτήθηκε άμεσα ή έμμεσα από τη ρωσική ενέργεια, με χώρες, όπως η Μολδαβία σήμερα, να στηρίζουν την οικονομία τους έως και 100% σε αυτή.
Ωστόσο, η ιστορία του φυσικού αερίου δεν σταματά εδώ, αλλά επεκτείνεται και στις Καυκάσιες χώρες. Το Αζερμπαϊτζάν διατηρώντας ισχυρά δικαιώματα εκμετάλλευσης στην Κασπία Θάλασσα, έχει πρόσβαση σε μεγάλα αποθέματα φυσικού αερίου και έχει εξασφαλίσει έτσι την πλήρη ενεργειακή του ανεξαρτησία. Ο αγωγός “Caspian Pipeline” που ξεκινά από το αζέρικο έδαφος και περνά μέσα από τη Γεωργία και τη Ρωσία για να καταλήξει στην Κεντρική Ευρώπη, προσφέρει στην τελευταία μεγάλες οικονομικές απολαβές, ως αντάλλαγμα για να επιτρέψει τη διέλευση του από τη ρωσική επικράτεια8. Ωστόσο, με την πρωτοφανή ροπή της Γεωργίας προς το ΝΑΤΟ και τις διπλωματικές επαφές της με τη Δύση κατά το έτος 2008, το ρωσικό καθεστώς Ντμίτρι Μεντβέντεβ προχώρησε σε μεμονωμένες στρατιωτικές επεμβάσεις στις αποστατούσες γεωργιανές περιφέρειες της Νότιας Οσσετίας και της Αμπχαζίας, αναγνωρίζοντας παράλληλα την ανεξαρτησία τους. Επρόκειτο για ακόμη μία απέλπιδα κίνηση προειδοποίησης και παραδειγματισμού τόσο προς τον Καύκασο όσο και προς τη Δύση, ότι η γειτνίαση με τη Ρωσία δεν αφήνει πολλά περιθώρια ελευθερίας κινήσεων και επαφών με το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ. Αποδεικνύει, επίσης, και τον ενδόμυχο φόβο της υπερδύναμης ότι η αγοραπωλησία του φυσικού αερίου θα μπορούσε να μετακυλήσει στη σφαίρα εξουσίας της Δύσης, μια εξέλιξη που θα είχε ολέθριες συνέπειες στο κύρος και το οικονομικό υπόβαθρο του Κρεμλίνου.
Οι ανασφάλειες της Ρωσικής Ομοσπονδίας τόσο σε ενεργειακό όσο και σε γεωπολιτικό επίπεδο δε θα μπορούσαν να μην έχουν πολιτικές και ιστορικές προεκτάσεις. Η άνοδος του ΝΑΤΟ στο διεθνές προσκήνιο απασχολούσε την υπερδύναμη από την ψυχροπολεμική περίοδο του 20ου αιώνα. Με την κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος, η συμφωνία μεταξύ του Οργανισμού και της Ρωσικής Ομοσπονδίας για μη επέκταση του πρώτου “ούτε ίντσα πέρα από τα σύνορα του πρώην ανατολικού μπλοκ” έδωσε μια πνοή ανακούφισης στην τελευταία10. Προφανώς, η απόρρητη αυτή έγγραφη συνεννόηση σήμερα έχει ήδη προδοθεί, αφού 15 κράτη του πρώην ανατολικού μπλοκ εντάχθηκαν στη δυτική συμμαχία. Το κλίμα ανασφάλειας και έλλειψης εμπιστοσύνης εντάθηκε με την άνοδο του Βλαντιμίρ Πούτιν στην ηγεσία του κράτους. Επιβάλλοντας ένα είδος συνταγματικής απολυταρχίας και επίπλαστης νομιμότητας στις πράξεις του, έχει καταφέρει να παραμείνει στην εξουσία με αμφίβολης αξιοπιστίας εκλογές, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι που τον κατηγορούν για την σταδιακή εξαφάνιση των πολιτικών του αντιπάλων από την πολιτική σκηνή. Πρόκειται για μια δυναμική και φιλόδοξη, αλλά παράλληλα ριψοκίνδυνη και αδιάλλακτη προσωπικότητα, που δε διστάζει να προβεί σε παρακινδυνευμένες ενέργειες, για την προάσπιση ενός ιμπεριαλιστικού και εκφοβιστικού προς τη διεθνή κοινότητα προφίλ της χώρας που αντιπροσωπεύει.
Σε ένα τελικό στάδιο, αξίζει να σημειωθούν και τα δημογραφικά αίτια που απειλούν τη ρωσική ακεραιότητα. Η Ρωσία είναι ένα έθνος που γερνά. Παρά την τεράστια έκταση της έχει ένα πληθυσμό της τάξης των 140 εκατομμυρίων πολιτών, που μειώνεται εκθετικά. Πρόκειται για έναν εξωφρενικά χαμηλό αριθμό αν αναλογιστεί κανείς τη σύγκριση με την Ιαπωνία, μια χώρα που έχει περίπου τον ίδιο πληθυσμό και είναι πάνω από δέκα φορές μικρότερη σε έκταση. Η δυναμική υπεράσπιση και συνεχής επίβλεψη αυτής της έκτασης με ανθρώπινο στρατιωτικό δυναμικό είναι ένα υπέρμετρα δυσχερές εγχείρημα και ένα γεγονός που τής προκαλεί μόνιμο φόβο. Παράλληλα, πρόκειται για ένα ανομοιογενές έθνος με ποικίλους διαφορετικούς εθνοτικούς πληθυσμούς (Τσετσένοι, Τατάροι, Μογγόλοι κ.α)11. Ισχυρές ρωσικές μειονοτικές ομάδες κατοικούν σε γειτονικά πρώην σοβιετικά κράτη, με το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών να κατοικεί στο Καζακστάν. Το Κρεμλίνο γνωρίζει ότι μπορεί ανά πάσα στιγμή να ασκήσει πίεση, απειλώντας να εισβάλλει σε αυτά τα κράτη με το πρόσχημα της υπεράσπισης των ρωσόφωνων πληθυσμιακών ομάδων, αν ποτέ υπάρξει πρόθεση συμφιλίωσης αυτών των κρατών με το ΝΑΤΟ. Έτσι ακριβώς έδρασε και στην περίπτωση της αυτόνομης περιοχής της Υπερδνειστερίας, στην Ανατολική Μολδαβία, μιας περιοχής με έντονη παρουσία ρωσόφωνων πολιτών που επιθυμούσαν την διατήρηση στενών δεσμών καθαρά και μόνο με τη Ρωσία. Αποτέλεσμα: σήμερα η Υπερδνειστερία αποτελεί μια αμφιλεγόμενη περιοχή, ακριβώς όπως η Νότια Οσσετία και η Αμπκχαζία στη Γεωργία12.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες, σε συνδυασμό με τις κατάλληλες πολιτικές και διεθνείς συνθήκες ώθησαν τη Ρωσία σε σταδιακή κλιμάκωση της επιθετικότητας της, με απώτερο σκοπό να επιβάλλει τα συμφέροντα της. Αποκορύφωμα αποτελεί ο πόλεμος της με την Ουκρανία που εξακολουθεί να μαίνεται, έχοντας ήδη προκαλέσει χιλιάδες ανθρώπινες απώλειες στο διάβα της. Ο πρόεδρος Πούτιν, φυσικά, γνωρίζει όλες τις ανασφάλειες του έθνους του, γεωπολιτικές και μη, αλλά γνωρίζει παράλληλα, και πόσο ενεργειακά εξαρτημένη είναι η Ευρώπη από αυτή. Ασκεί, έτσι, αφόρητη πίεση, εκμεταλλευόμενος την κατάσταση που ο ίδιος και οι προκάτοχοί του κατάφεραν να χτίσουν. Αυτός είναι και ο λόγος που η Γερμανία σήμερα δυσκολεύεται να ενταχθεί στο πλάνο των οικονομικών κυρώσεων που έχουν επιβληθεί στη Ρωσία από την Ευρωπαϊκή Ένωση και να λάβει μια ξεκάθαρη θέση απέναντι στα γεγονότα.
Σε κάθε περίπτωση, οι επιλογές της Ρωσίας έχουν πολιτικό, οικονομικό αλλά και διεθνές αντίκτυπο. Σε μια Ευρώπη που έχει θέσει ως στόχο την πλήρη πράσινη μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ως το 2050, ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα, όπως το φυσικό αέριο, δε θα έχουν για πολύ ακόμη καιρό θέση ανάμεσα μας. Το ίδιο και οι φιλόδοξες βλέψεις ενός νεοϊμπεριαλιστή ηγέτη.
Συντάκτης: Γιώργος Λυμπέρης
ΠΗΓΕΣ:
- https://www.daily–sun.com/post/650982/Russia–and–China–on–Same–Page–Seeking–to–Build–New–Order–Free–of–Western–Pressure
- Tim Marshall, “Prisonners of Geography”
- “Why Russia invaded Ukraine” – Real Life Lore – https://youtu.be/If61baWF4GE
- https://www.britannica.com/place/South-Ossetia
- https://en.wikipedia.org/wiki/Abkhazia#Russian_involvement
- https://worldpopulationreview.com/countries/russia-population
- https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Transnistria
- https://www.bansarchina.com/largest-russia-port/#:~:text=Port%20of%20Murmansk%20%28Murmansk%20Commercial%20Seaport%29%20is%20the,Israel%2C%20and%20the%20UK%20are%20its%20main%20route
- https://www.natural-gaz.net/natural-gas-in-russia.html
- “Russia’s catastrophic oil and gas problem” – https://www.youtube.com/watch?v=Eo6w5R6Uo8Y&t=2026s
- https://www.youtube.com/watch?v=8LFwczomZnc
- “ Germany’s Catastrophic Russia Problem” – https://www.youtube.com/watch?v=Xi74gPrn24Y