Οκτώ μήνες μετά από την κήρυξη της αποκαλούμενης από τον Πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας Vladimir Putin ως “ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης” στην Ουκρανία και εν γένει οκτώ χρόνια μετά από τη ρωσική στρατιωτική εισβολή και την ίδρυση των αυτοανακηρυγμένων δημοκρατιών των Ντονέτσκ και Λουγκάνσκ, η Ρωσία επιδίωξε να προβεί σε μια ακόμη παράνομη κατά το Διεθνές Δίκαιο πράξη, αυτής της διεξαγωγής δημοψηφισμάτων στις κατεχόμενες περιοχές της Χερσώνα, της Ζαπορίζια, του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ, τη στιγμή δε που η Ουκρανία αντεπιτίθετο. Στόχος αυτών των – αποκαλούμενων από τους εισβολείς – δημοψηφισμάτων, τα οποία θα διενεργούνταν συνολικά μόλις σε χρονικό διάστημα πέντε ημερών, ήταν η όσο το δυνατόν γρηγορότερη προσάρτηση των ελεγχόμενων αυτών εδαφών ύστερα κιόλας από μια σχετικά επιτυχημένη ουκρανική αντεπίθεση, ανακατάληψη εδάφους και οπισθοχώρηση του ρωσικού στρατού, ούτως ώστε ο Ρώσος Πρόεδρος να πατάξει αυτήν την ταπείνωση της μεγάλης “μεσσιανικής” δύναμης, καθώς και να ανατρέψει τους ρόλους σε αυτόν τον πόλεμο, έχοντας ως πρόσχημα ακόμα και τη χρήση πυρηνικών όπλων στο πλαίσιο ενός “αμυντικού” αυτή τη φορά πολέμου έναντι της <<επίθεσης>> της Ουκρανίας για απελευθέρωση των εδαφών της. Αυτή μάλιστα η τακτική για την αναγνώριση των κατακτημένων επαρχιών ως ρωσικών καταδικάστηκε από τη διεθνή κοινότητα, και δη από τον Γενικό Γραμματέα του ΝΑΤΟ Jens Soltenberg, τον Πρόεδρο των Η.Π.Α. Joe Biden και τον Γάλλο Πρόεδρο Emmanuel Macron, αφού χαρακτηρίστηκε ως “ψευδής”, “υποτιθέμενη”, “αστεία” και “τραγική”, ενώ παράλληλα θεωρήθηκε επιτυχώς από πολλούς, και κυρίως από τον Σύμβουλο Εθνικής Ασφαλείας του Λευκού Οίκου Jake Sullivan ως προσπάθεια της Μόσχας για αναζήτηση νέου στρατιωτικού προσωπικού. Κατά πόσο λοιπόν, ερείδονται τα προαναφερθέντα δημοψηφίσματα επί κάποιου νομικού καθεστώτος και ποια η ευθύνη της Ρωσικής Ομοσπονδίας και του Προέδρου της;
Κατ’ αρχάς, παρόλο που η ανεξαρτητοποίηση των Λαϊκών Δημοκρατιών του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ μέσω ανεπίσημων δημοψηφισμάτων τον Μάιο του 2014 αναγνωρίστηκε ως επίσημη μόνο από τη Νότια Οσετία, τη Ρωσία, την Αμπχαζία, τη Συρία και τη Βόρεια Κορέα (η Νότια Οσετία αναγνωρίζεται παγκοσμίως ως κράτος μόνο από 5 από τα 193 κράτη – μέλη του Ο.Η.Ε., ενώ η Αμπχαζία μόνο από τη Ρωσία και λίγες ακόμα χώρες), τα 192 από τα 193 κράτη – μέλη του Ο.Η.Ε. (!) τις θεωρούν ακόμα τμήματα της Ουκρανίας λόγω της κατάφωρης καταστρατήγησης των θεμελιωδών αρχών του Διεθνούς Δικαίου και των Συμφωνιών του Μινσκ, μέσω των οποίων επαύθη η επί 10 μηνών αιματηρή σύγκρουση στα ανατολικά της χώρας το 2015. Όσον αφορά όμως, τα υποτιθέμενα δημοψηφίσματα του προηγούμενου μήνα, παρατηρήθηκε ό, τι ακριβώς και με την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, με τη Ρωσία να επικαλείται την απουσία της από την όλη διαδικασία – παρόλο που οι Ουκρανοί πολιτικοί των ενδιαφερόμενων εδαφών είναι διορισμένοι από τη Μόσχα – , με την ψηφοφορία να επισπεύδεται μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα και με την απαγόρευση παρακολούθησης των εκλογών από ανεξάρτητους φορείς. Πρωτίστως λοιπόν, η πράξη αυτή καθαυτή της Ρωσίας αντιπαρατίθεται με τη θεμελιώδη αρχή του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών περί μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις κράτους βάσει του άρθρου 2 παράγραφος 7, καθότι επισημαίνεται ρητά πως <<Καμιά διάταξη αυτού του Χάρτη δε θα δίνει στα Ηνωμένα Έθνη το δικαίωμα να επεμβαίνουν σε ζητήματα που ανήκουν ουσιαστικά στην εσωτερική δικαιοδοσία οποιουδήποτε κράτους και δε θα αναγκάζει τα Μέλη να υποβάλλουν τέτοια θέματα για ρύθμιση σύμφωνα με τους όρους αυτού του Χάρτη>>, με απότοκο αυτός ο (ημί) – άμεσος δημοκρατικός θεσμός του δημοψηφίσματος να πληροί τη σφαίρα εσωτερικής δικαιοδοσίας του κράτους. Χαρακτηριστικές εν προκειμένω είναι η Γνωμοδότηση Διαταγμάτων Ιθαγένειας στην Τύνιδα και το Μαρόκο (1923), σύμφωνα με την οποία το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης διακήρυξε πως τα κράτη έχουν αποκλειστικά και ανέλεγκτα δικαιώματα εντός των γεωγραφικών συνόρων τους, τα οποία όμως, επηρεάζονται από την ανάπτυξη του Διεθνούς Δικαίου και υποπίπτουν του εύρους κανονιστικής ρύθμισης ζητημάτων από αυτό, καθώς και η Υπόθεση του Στενού της Κέρκυρας βάσει της οποίας η εδαφική κυριαρχία συνοδεύεται από τη δυνατότητα άρνησης του κράτους να δεχθεί οποιαδήποτε άσκηση αρμοδιότητας στο έδαφός του από τρίτο κράτος και η Υπόθεση των Στρατιωτικών και Παραστρατιωτικών Δραστηριοτήτων στο Έδαφος και κατά της Νικαράγουα (1986) στην οποία το Δικαστήριο έθεσε ως κριτήριο για τη σύνδεση μεταξύ των παρακρατικών ομάδων μιας χώρας και μιας αλλοδαπής κυβέρνησης και κατ’ επέκταση την εξομοίωση αυτών των ομάδων ως de facto όργανο του εν λόγω κράτους τον αποτελεσματικό έλεγχο και τη διεύθυνση προκειμένου να εγερθεί ευθύνη της αλλοδαπής κυβέρνησης. Παρόλη την έκδηλη παρέμβαση στο εσωτερικό της Ουκρανίας, το μόνο που θα μπορούσε να επικαλεστεί ο Ρώσος Πρόεδρος για να δικαιολογήσει τις ειδεχθείς ενέργειές του είναι η κατάκτηση εδαφών που αφενός συνιστά τρόπο κατοχύρωσης της κυριαρχίας και απόκτησης παράγωγου τίτλου επί συγκεκριμένου εδάφους, αφετέρου δεν γίνεται αποδεκτή από τη διεθνή κοινότητα, αφού αποτελεί παραβίαση κανόνα jus cogens, δηλαδή αναγκαστικού δικαίου.
Επιπροσθέτως, ουκ ολίγον ενδιαφέρον έχουν ο ρόλος και το έργο της Επιτροπής της Βενετίας ή αλλιώς Επιτροπής για τη Δημοκρατία μέσω του Δικαίου που συνιστά συμβουλευτικό όργανο “συνταγματικής αρχιτεκτονικής” του Συμβουλίου της Ευρώπης, αυτού του διεθνούς οργανισμού στον οποίο ανήκει η Ουκρανία, ενώ η Ρωσία αποβλήθηκε από την Επιτροπή Υπουργών του στις 16 Μαρτίου του 2022. Ο Κώδικας λοιπόν, Βέλτιστης Πρακτικής για τα Δημοψηφίσματα, ένα από τα επιτεύγματα της Επιτροπής αυτής που αποτελεί προέκταση του αντίστοιχου Κώδικα Βέλτιστης Πρακτικής σε Εκλογικά Ζητήματα, προσδιορίζει στο άρθρο Ι.1.1 την αναγκαιότητα τήρησης της αρχής της καθολικότητας της ψηφοφορίας με ιδιαίτερη έμφαση στην απονομή δικαιώματος ψήφου στους πολίτες που βρίσκονται εκτός επικρατείας, αλλά και στη διαρκή ενημέρωση των εκλογικών καταλόγων και στη δημοσιότητά τους (άρθρο Ι.1.2), κάτι το οποίο δεν τηρήθηκε στις υπό εξέταση διαδικασίες, αφού παραμένει επί του παρόντος άγνωστος ο αριθμός των κατοίκων που συμμετείχαν στις ψηφοφορίες, αλλά και που συνεχίζει να ζει εκεί, ενώ ο Ο.Η.Ε. εκτιμά πως in globo 12 εκατομμύρια Ουκρανοί τράπηκαν σε φυγή από τα πεδία συγκρούσεων, εκ των οποίων 7 εκατομμύρια εκτοπίστηκαν προς το εσωτερικό της χώρας. Εκτός αυτού, η δυνατότητα ηλεκτρονικής ή επιστολικής ψήφου (άρθρο Ι.3.2 περίπτωση iii και iv) και η δυνατότητα εποπτείας από διεθνείς οργανισμούς ήδη από τη φάση της εκστρατείας έως και την καταμέτρηση των ψήφων δεν προβλέφθηκαν, με την τελευταία να αποτελεί καταστρατήγηση του άρθρου ΙΙ.3.2. Επιπλέον, είναι επιτακτική να αναφερθεί και η ουσιαστική διάσταση της δημοψηφισματικής διαδικασίας που τονίζεται στο άρθρο Ι.2 του Κώδικα όπου η αρχή της ισότητας της ψήφου αναλύεται μέσα από την οπτική της ισότητας στην παροχή ευκαιριών (άρθρο Ι.2.2) και της ελεύθερης διαμόρφωσης άποψης (άρθρο Ι.2.3), τη στιγμή δε που τα εξωπραγματικά ποσοστά των αποτελεσμάτων στη Χερσώνα (87,05%), στη Ζαπορίζια (93,11%), στο Ντονέτσκ (99,23%) και στο Λουγκάνσκ (98,42%) ήταν απόρροια της συνοδείας των μελών της “επιτροπής των εκλογών” από ένοπλους Ρώσους στρατιώτες, της δωροδοκίας – ελεημοσύνης, των πιέσεων και απειλών κατά τις ψηφοφορίες, ακόμα και της “στρατολόγησης” ψηφοφόρων σε δρόμους και μέσα συγκοινωνίας, χωρίς να τηρούνται προφανώς οι απαιτούμενες εγγυήσεις για γνήσια και αυθεντική ψήφο (άρθρο Ι.3.1), η αρχή της ανόθευτης διεξαγωγής των εκλογών και η αρχή της μυστικότητας της ψήφου (άρθρο Ι.4). Εν κατακλείδι, γίνεται εναργές πως επρόκειτο κατ’ ουσίαν για κατάφωρη νόθευση της λαϊκής βούλησης και διακινδύνευση της ίδιας της ζωής, η οποία βρισκόταν διηνεκώς υπό την απειλή όπλων, κάτι που μόνο σε μια συνταγματική δημοκρατία υπό το πρίσμα του κράτους δικαίου δεν θα επιτρεπόταν.
Εντούτοις, δεν είναι δυνατόν να παραγκωνισθούν και τα μακάβρια ευρήματα του προελαύνοντος ουκρανικού στρατού, ο οποίος ανακαλύπτει αδιαλείπτως κατά το πέρασμά του φυλακές βασανιστηρίων σε εγκαταλελειμμένα κτίρια και ομαδικούς τάφους με πτώματα – ακόμα και παιδιών – που φέρουν στίγματα σεξουαλικής κακοποίησης, βιασμού και βασανισμού, ζητήματα που ανακύπτουν στο Δίκαιο του Πολέμου. Παρά το γεγονός πως καμία από τις δύο εμπλεκόμενες χώρες, Ρωσία και Ουκρανία, δεν είναι συμβαλλόμενα μέρη στο Καταστατικό της Ρώμης, τη νομική βάση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, η χώρα – θύμα της συγκεκριμένης υπόθεσης έχει αποδεχθεί μονομερώς τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για εγκλήματα που τελούνται στο έδαφός της, έχοντας υπογράψει το 2013 και το 2014 δύο δηλώσεις για τον σκοπό αυτό, δίδοντας ήδη από τότε την αρμοδιότητα στο Δικαστήριο να διεξαγάγει σχετική προκαταρκτική εξέταση περί της ύπαρξης των τεσσάρων μόνο εγκλημάτων για τα οποία έχει δικαιοδοσία, και δη του εγκλήματος της γενοκτονίας, των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, των εγκλημάτων του πολέμου και του εγκλήματος της επίθεσης (άρθρο 5 του Καταστατικού της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου). Επίσης, σύμφωνα με το Διεθνές Ποινικό Δίκαιο, η ποινική ευθύνη είναι ατομική, δηλαδή μπορεί να καταλογιστεί μόνο σε φυσικά πρόσωπα (άρθρο 25 παρ.1 και 2 του Καταστατικού της Ρώμης του ΔΠΔ) και όχι σε κράτη, τα οποία μπορούν να φέρουν εν γένει ευθύνη μόνο για παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου (Άρθρα της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου για τη Διεθνή Ευθύνη Κράτους για Διεθνή Αδικοπραξία). Ωστόσο, το πρόβλημα που έγκειται δια της μονομερούς δήλωσης αποδοχής της δικαιοδοσίας του ΔΠΔ εκ μέρους της Ουκρανίας είναι πως εν προκειμένω αποκλείεται η δικαιοδοσία του ΔΠΔ για το έγκλημα της επίθεσης, δηλαδή του σχεδιασμού, της προετοιμασίας, της έναρξης ή της διεξαγωγής από ένα πρόσωπο που βρίσκεται σε θέση να ασκήσει αποτελεσματικό έλεγχο ή να κατευθύνει την πολιτική ή στρατιωτική δράση ενός κράτους μιας πράξης επίθεσης που λόγω του χαρακτήρα, της σοβαρότητας και της έντασής της συνιστά πρόδηλη παραβίαση του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 8 bis του Καταστατικού της Ρώμης του ΔΠΔ). Προσέτι, το έγκλημα αυτό, δηλαδή της επίθεσης, είναι κατεξοχήν “ηγετικό”, δηλαδή απαιτείται η ηγετική ιδιότητα των προσώπων ώστε αυτά να κατηγορηθούν ως αυτουργοί του εγκλήματος της επίθεσης, ενώ παράλληλα το κρίσιμο στοιχείο εναπόκειται στην ουσιαστική ικανότητα του φυσικού προσώπου να κατευθύνει την πολιτική της χώρας του προς έναν επιθετικό πόλεμο, χωρίς όμως, αυτό καθαυτό να συγκαταλέγεται στην κατηγορία των ιδιαίτερων εγκλημάτων. Άρα, στο πλαίσιο αυτό θα ήταν εφικτό να κατηγορηθούν ο Ρώσος Πρόεδρος και οι ανώτατοι αξιωματούχοι. Εν τοις πράγμασι όμως, τα εγκλήματα επί των οποίων στη συγκεκριμένη υπόθεση έχει δικαιοδοσία το ΔΠΔ (λ.χ. εγκλήματα πολέμου) αποδίδονται πολύ πιο εύκολα σε μέλη των ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονται στο πεδίο και έχουν άμεση εμπλοκή στις πολεμικές επιχειρήσεις. Για να αποδοθούν στον Ρώσο Πρόεδρο θα πρέπει να αποδεχτεί είτε ότι αυτός τα διέταξε είτε ότι γνώριζε την τέλεσή τους και βρισκόταν σε θέση να την αποτρέψει μέσω του αποτελεσματικού ελέγχου του πάνω στους φυσικούς αυτουργούς – πράγμα αν όχι ουτοπικό τότε δύσκολο.
Συνοψίζοντας, τα εν λόγω “δημοψηφίσματα” που διεξήχθησαν τον προηγούμενο μήνα από τη Ρωσική Ομοσπονδία όχι μόνο δεν ερείδονται επί του Διεθνούς Δικαίου, αλλά αποτελούν και κατάφωρη παραβίαση αυτού, ενώ οι πιθανότητες να βρεθεί ο Vladimir Putin στο εδώλιο του ΔΠΔ φαίνεται μακρινή, όσο τουλάχιστον μαίνεται ο πόλεμος, βραδύνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο και τη διαδικασία έρευνας, συλλογής αποδεικτικών στοιχείων και λήψης μαρτύρων για τα εγκλήματα του πολέμου. Επομένως, επαληθεύεται δραματικά το ρητό πως “είναι πάντα πιο εύκολο να ξεκινήσεις έναν πόλεμο από το να τον τελειώσεις”.
Συντάκτης: Ανέττα Τσελεπή
Πηγές:
1.Τα δημοψηφίσματα από τη σκοπιά του διεθνούς και εθνικού δικαίου (Lawspot). Χριστίνα Ακριβοπούλου. Διαθέσιμο σε : https://www.lawspot.gr/
2.Welt : Τι σκοπεύει να κάνει ο Πούτιν με τα ουκρανικά εδάφη που προσάρτησε στη Ρωσία. Διαθέσιμο σε : https://www-capital-gr.cdn.
7.Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο, Κώστας Θ. Χατζηκωνσταντίνου, Χαράλαμπος Ελ. Αποστολίδης, Μιλτιάδης Χ. Σαρηγιαννίδης, Βασίλης Περγαντής
8.Η έννοια της επίθεσης στο διεθνές δίκαιο, Μαρία Αθ. Πίχου