Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήρθε ακόμη μία φορά συμπληρώνοντας τον προκάτοχό του να διχάσει τη διεθνή και ευρωπαϊκή κοινότητα. Η ανάγκη για ειρήνη, δημιουργία εκ νέου αξιών και ιδανικών ήταν επιτακτική. Από τον Σπινέλι με την ιδέα για τη δημιουργία μιας φεντεραλιστικής – ενωμένης Ευρώπης, τον Churchill για μία Ευρώπη υπό την εποπτεία και την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών και μέχρι τις σημερινές απόψεις, το φαινόμενο που ονομάζεται ευρωπαϊκός φεντεραλισμός τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Ο φεντεραλισμός ή το ομοσπονδιακό σύστημα διακυβέρνησης ορίζεται ως ο διαμοιρασμός της πολιτικής εξουσίας μεταξύ μιας κεντρικής αρχής (Κυβέρνηση) με τις Πολιτείες (Περιφέρειες). Ουσιαστικά, δηλαδή, η εξουσία μοιράζεται μεταξύ της εθνικής κυβέρνησης και των άλλων περιφερειακών μονάδων έτσι ώστε κανένα επίπεδο να μην καταπατά το άλλο. Το κατεξοχήν παράδειγμα του μοντέλου φεντεραλιστικής διακυβέρνησης είναι οι Η.Π.Α, όπως επίσης η Ελβετία και η Γερμανία. Στόχος των φεντεραλιστικών συστημάτων σε ένα ιδανικό σκηνικό είναι ο συγκερασμός των εξουσιών σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο, η σημαντική μείωση της γραφειοκρατίας και η σταθερότητα στη λήψη αποφάσεων. Αυτό ήταν το όνειρο και μερικών από τους πρωτεργάτες του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος που ονομάζεται σήμερα Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο αρχικός σκοπός της όπως αναφέρεται διεξοδικά στο σχέδιο Σουμάν ήταν η εξισορρόπηση των συγκρούσεων μεταξύ των δύο μεγάλων βιομηχανιών άνθρακα και χάλυβα της Γερμανίας και της Γαλλίας αντίστοιχα. Έτσι η αρχική Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα μετατρέπεται σε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, καθώς εισχώρησε και ο οικονομικός παράγοντας, και έπειτα στην Ε.Ε που γνωρίζουμε με τη σημερινή της μορφή η οποία αποτελεί sui generis διεθνή οργανισμό με στοιχεία φεντεραλιστικού κράτους, χωρίς όμως να είναι. Το ερώτημα που εύλογα τίθεται είναι το κατά πόσο μπορεί να επιτευχθεί ο φεντεραλισμός σε ενωσιακό επίπεδο περεταίρω. Η Ε.Ε δεν διαθέτει μία κεντρική εκτελεστική εξουσία, δεν έχει στρατό, δεν έχει κυβέρνηση την οποία μοιράζονται όλα τα μέλη από κοινού καθώς το κάθε μέλος κρατάει τη διαφορετικότητά του και απονέμει στην Ένωση μέρος των αρμοδιοτήτων από την εθνική του κυριαρχία, με βάση την αρχή της δοτής αρμοδιότητας (άρθρο 5 ΣΕΕ).
Πολλοί πολιτικοί και ηγέτες κρατών από την εποχή των εργασιών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας όπως ο Σπινέλι και ο Τσώρτσιλ υποστήριξαν ότι μπορεί να επιτευχθεί φεντεραλισμός και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ιστορία ωστόσο έδειξε ότι αυτό καθίσταται δυσχερές. Την ίδια στιγμή που γίνεται λόγος για Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και ενοποίηση σε φλέγοντα ζητήματα όπως της οικονομίας, του εμπορίου, της εξωτερικής πολιτικής, διακρίνουμε και μία αποενοποίηση. Πρώτη φορά αυτό έγινε ορατό το 2016 όταν το άρθρο 50 της ΣΛΕΕ τέθηκε σε εφαρμογή και προέβλεπε την αποχώρηση ενός κράτους-μέλους από την Ένωση όπως συνέβη και με το Ηνωμένο Βασίλειο (Brexit). Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια οι αιτήσεις προς ένταξη νέων μελών αυξάνονται και δεν έχει υπάρξει άλλη αποχώρηση. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι το ευρωπαϊκό όραμα διανύει εύκολους καιρούς. Η οικονομική κρίση, ο λαϊκισμός όπως είναι έκδηλο και στις μέρες μας μέσω της ανάδυση κυρίως ακροδεξιών κομμάτων στις Ευρωπαϊκές δημοκρατίες, κυρίως τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων και το ορατά μεγάλο χάσμα μεταξύ ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου διχάζει τις απόψεις για περαιτέρω ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και κυρίως ευρωπαϊκή ενοποίηση υπό τη στέγη ενός ενιαίου υπερ-κρατικού φορέα. Απτά παραδείγματα αποτελούν η άνοδος της ακροδεξιάς όπως συνέβη τον τελευταίο καιρό στη γείτονα μας Ιταλία, το μείζονος σημασίας πρόβλημα του μεταναστευτικού που δυσχεραίνεται από χώρες όπως η Ουγγαρία με τον πρωθυπουργό Ορμπάν να κάνει λόγο για κλείσιμο συνόρων και αλλοίωση του ευρωπαϊκού πληθυσμού, και την γείτονα αλλά όχι και τόσο “αγαπητή” Τουρκία με την έκρυθμη κατάσταση εδώ και έτη στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, το κλείσιμο των δικών της συνόρων για μετανάστες και τις ελπίδες για αλληλεγγύη μεταξύ ευρωπαίων να θυσιάζονται στον βωμό των “συμφερόντων”. Το πιο πρόσφατο επίσης φαινόμενο του πολέμου στην Ουκρανία το φετινό χειμώνα με το οποίο η Ρωσία προσπαθεί να ενισχύσει ακόμα πιο πολύ τα συμφέροντα της, να δείξει τη δύναμή της να κάνει αισθητή την παρουσία της, και τα καταφέρνει λόγω των πυρηνικών που διαθέτει, αλλά και λόγω του αποκλειστικού δικαιώματος αρνησικυρίας στο Συμβούλιο ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, επιβεβαιώνουν το χάσμα από τις αξίες πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε η Ένωση. Όλα αυτά αντίκειται στις συνθήκες και τις διεθνείς συμβάσεις και δεν προετοιμάζουν αν μη τι άλλο ένα έδαφος πρόσφορο για την κοινή ζωή και συνεργασία όλων των κρατών υπό την Ευρωπαϊκή ομπρέλα ενός ενιαίου κράτους τη στιγμή που στην απέναντι όχθη βρίσκεται και το ΝΑΤΟ με το 94% του ευρωπαϊκού πληθυσμού να είναι μέλη.
Στον αντίποδα, οι ευρωσκεπτικιστές και οι άνθρωποι που συμμετέχουν ενεργά σε φεντεραλιστικά κινήματα, που έχουν σκοπό να φέρουν πιο κοντά τις αξίες , την κουλτούρα τις συνήθειες των ευρωπαϊκών χωρών και καταβάλλουν προσπάθειες γεφύρωσης με όνειρο μια πιο ενωμένη Ευρώπη, πιστεύουν ότι με τη δημιουργία ενός ενιαίου ευρωπαϊκού κράτους θα δημιουργηθεί και κοινή εθνική ταυτότητα. Κατά αυτόν τον τρόπο σταδιακά θα μπορέσουν να εναρμονιστούν όλα τα στοιχεία των κρατών μελών μεταξύ τους και θα υπάρξει παραγωγική συνεργασία. Η κύρια θέση τους είναι ότι η Ευρώπη έχει σημαντικό γεωγραφικό υπόβαθρο καθώς αποτελεί γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης οπότε εάν δημιουργούνταν μία τέτοιου είδους ομοσπονδία κατά το πρότυπο των Η.Π.Α θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μεγαλύτερη δύναμη, σε μία υπερδύναμη λόγω του τεράστιου πληθυσμού της , της χαμηλής ανεργίας μερικών ευρωπαϊκών δυνάμεων, της σταθερής οικονομίας των μεγάλων χρηματοπιστωτικών κέντρων και της κεντρικής κυρίως θέσης της Ευρώπης στο γεωπολιτικό σύστημα. Σε μία δεύτερη όμως ανάγνωση τα ίδια τα κράτη ακόμα και ηγέτες που τάχθηκαν και τάσσονται υπέρ αυτού του μοντέλου δημιουργίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης δεν επιζητούν κάτι τέτοιο στην πραγματικότητα. Αυτό φάνηκε ήδη το 2004 από την απόρριψη της Συνταγματικής Συνθήκης που πρότεινε η Ευρωπαϊκή Ένωση στα κράτη μέλη για τη δημιουργία ενός κοινού Συντάγματος. Από τότε ήταν έκδηλο το γεγονός ότι τα κράτη δεν ήθελαν να αποποιηθούν το δικό τους Σύνταγμα, τις δικές τους λειτουργίες και εσωτερική διάρθρωση και να τα δωρίσουν σε έναν υπερεθνικό οργανισμό παρόλα τα οφέλη που μπορεί να τους παρείχε μια τέτοια προοπτική. Τα κράτη απέβλεπαν πάντα στο δικό τους συμφέρον για αυτό και μία κοινή ξεκάθαρα κυβέρνηση, μία καθαρά κοινή εξωτερική πολιτική και ένα κοινό Ευρωπαϊκό Σύνταγμα θα δημιουργούσε ένα νεφελώδες τοπίο στην Ευρωπαϊκή σκακιέρα. Η ιδέα του Τσώρτσιλ για την Ευρώπη υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών ήταν και είναι ένα σχέδιο ουτοπικό επηρεασμένο από τη Βρετανική Commonwealth of Nations και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Η λανθασμένη αντίληψη ότι μπορεί αυτό να εφαρμοστεί και σε επίπεδο 20 και παραπάνω κρατών έδινε ακόμα περισσότερες ελπίδες.
Ας υποθέσουμε όμως ότι υπήρχε το θεωρητικό σενάριο των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης και όλες οι χώρες μοιράζονταν μία κεντρική εξουσία. Στη χώρα μας παραδείγματος χάρη δεν θα ευνοούσε καθόλου η εμπλοκή της Τουρκίας σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, σε θέματα αιγιαλίτιδας και ΑΟΖ και αυτό γιατί τα συμφέροντα της Ελλάδας θα παραγκωνίζονταν ενδεχομένως σε σχέση με εκείνα της γείτονας Τουρκίας. Εφόσον μία κεντρική αρχή θα είχε τον πρώτο λόγο, καθώς τα ομοσπονδιακά συστήματα η κεντρική ρυθμιστική αρχή έχει τον πρώτο λόγο, και όχι οι περιφέρειες, θα προέκυπτε το πρόβλημα της διαμάχης μεταξύ των επιμέρους μερών. Αυτό γιατί ένα “κράτος” του ομοσπονδιακού συστήματος ενδεχομένως να είναι αδύνατο να παρέμβει σε παράνομες πράξεις άλλων κρατών μελών τη στιγμή που διακυβεύονται σημαντικά συμφέροντα εθνικής κυριαρχίας, συνόρων, ταυτότητας αφού όλα τα κράτη θα βρίσκονται υπό την αιγίδα μιας συγκεκριμένης κεντρικής αρχής.
Σε τελική ανάλυση η Ευρώπη από το δεύτερο Παγκόσμιο μέχρι σήμερα έχει περάσει από ‘’σαράντα κύματα’’. Άλλοτε έχει κατορθώσει σημαντικά επιτεύγματα και άλλοτε κανείς θα έλεγε πως σήμερα στέκεται ανήμπορη να (αντι)δράσει. Δεν επρόκειτο για ένα εύκολο εγχείρημα μεταξύ διαφορετικών κρατών τα οποία απέρριψαν ένα Ευρωπαϊκό Σύνταγμα όταν προτάθηκε, γεγονός που διακόπτει ηχηρά κάθε ελπίδα για περαιτέρω εξέλιξη της Ευρώπης σε ένα φεντεραλιστικό σύστημα κατά τα πρότυπα των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ελβετίας, της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Το κοινό νόμισμα, η παρόμοια κουλτούρα, οι γλώσσες δεν φαίνεται πως είναι αρκετά στοιχεία για να καθορίσουν την Ευρώπη ως ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο όταν το κάθε κράτος εφόσον δεν δεσμεύεται από μία κοινή εξωτερική πολιτική, έχει τον πρώτο λόγο και ασκεί τα κυριαρχικά του δικαιώματα.
Συντάκτης: Γεωργία Κουμεντάκη