Είναι σήμερα αποδεκτό από πολλούς πολιτικούς, ιστορικούς και άλλους κοινωνικούς και ανθρωπιστικούς επιστήμονες, ότι ο Νικολό Μακιαβέλι αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους, αν όχι τον σημαντικότερο, πολιτικό φιλόσοφο της εποχής της Αναγέννησης. Η επίδραση του στην πολιτική σκέψη έχει επηρεάσει και συνεχίζει να επηρεάζει, από φιλοσόφους όπως τον Τόμας Χομπς, τον Ντέιβιντ Χιουμ, καθώς και ηγέτες κρατών, μέχρι απλούς ανθρώπους, οι οποίοι σήμερα μελετούν το έργο του.
Για την ζωή του Μακιαβέλι λίγα είναι γνωστά. Γεννημένος στη Φλωρεντία το 1469, σε μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της αναγεννησιακής Ιταλίας. Από μικρός έδειξε κλίση προς τα γράμματα, με αποτέλεσμα να λάβει πλούσια εκπαίδευση στους τομείς της ιστορίας, των λατινικών και άλλων κλασικών σπουδών και επηρεάστηκε σε μεγάλο ποσοστό από την μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, του Πλάτωνα του Αριστοτέλη καθώς επίσης και των ρωμαίων όπως ο Τίτος Λίβιος και μετέπειτα φιλοσόφων και ποιητών, όπως ο Θωμάς Ακινάτης και ο Δάντης Αλιγκιέρι . Οι γνώσεις που απέκτησε αποτέλεσαν την βάση για την μετέπειτα εξέλιξή του στους χώρους της πολιτικής και της διπλωματίας. Η συμβολή του στην πολιτική ζωή της Φλωρεντίας μέσω του αξιώματος του διπλωμάτη και μετά το 1498 δεύτερου καγκελαρίου της φλωρεντινής δημοκρατίας υπήρξε σημαντική και τον βοήθησε να έρθει σε επαφή με μεγάλο αριθμό ηγετών και βασιλέων, πράγμα που του έδωσε την δυνατότητα να αποκτήσει ξεχωριστή προοπτική σχετικά με τον πολιτικό βίο και την άσκηση της εξουσίας.
Μέσα από την μελέτη αυτών των έργων γίνεται αντιληπτό το βάθος της πολιτική σκέψης και ο στοχαστικός του λόγος για την επίτευξη της άριστης διακυβέρνησης. Αυτό, εν συντομία, είναι και το περιεχόμενο του πιο διάσημου έργου του, “Ο Ηγεμόνας”. Μέσα από αυτό έχουμε αποκτήσει τους όρους “Μακιαβελισμός” και “Μακιαβελικός”, οι οποίοι χαρακτηρίζουν μια ενέργεια για τον αμοραλιστικό χαρακτήρα της, καθώς σκοπός της είναι η ικανοποίηση του συμφέροντος για αυτόν που ενεργεί.
Παράλληλα, ο Μακιαβέλι έχει συνδεθεί με την πολιτική του Ρεαλισμού την οποία συναντάμε τόσο στην πολιτική θεωρία και φιλοσοφία όσο και στις διεθνείς σχέσεις, καθώς αποτελεί ένα από τα βασικά τους δόγματα.
Στην μελέτη της πολιτικής επιστήμης από τα πρώτα ονόματα που συναντάμε είναι αυτό του Μακιαβέλι. Σε αντίθεση με τους αρχαίους φιλοσόφους και την άποψη τους πάνω στο αντικείμενο της διακυβέρνησης, βλέπουμε, μελετώντας τον Ηγεμόνα, μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση. Ο πολιτικός δεν οφείλει πια να ασκεί εξουσία με βάση το πόσο αγαθός είναι, δηλαδή πόσο καλός και αγαπητός είναι από τον λαό, όπως ίσχυε στο έργο του Αριστοτέλη, Πολιτικά. Στον Μακιαβέλι, ερχόμαστε σε επαφή με μία εντελώς διαφορετική οπτική της εξουσίας και τον βέλτιστο τρόπο με τον οποίο αυτή θα πρέπει να ασκείται από τον εκάστοτε ηγεμόνα. Για τον λόγο αυτό ο Charles N. R. McCoy κάνει αναφορά στον Αριστοτέλη ως “Πατέρα της Πολιτικής Επιστήμης”, (“Father of Political Political Science”) και τον Μακιαβέλι ως “Ιδρυτή της Επιστήμης της Πολιτικής”, (“Founder of the Science of Politics”).
Επιδίωξη του Μακιαβέλι μέσα από το έργο του αποτελεί η επίτευξη του Κοινού Αγαθού, (Commune Bonum). Για την ίδια ανάγκη επίτευξης του κοινού αγαθού μιλά στο πολιτικό έργο του και ο Αριστοτέλης. Ωστόσο, δεν έχει σίγουρα η έννοια αυτή το ίδιο περιεχόμενο και στους δύο. Στην συνέχεια επηρεασμένοι από την θεωρία του Μακιαβέλι, αναφέρονται και σε αυτό οι τρεις κύριοι φιλόσοφοι της θεωρίας του Κοινωνικού Συμβολαίου, Τόμας Χομπς, Ζαν Ζακ Ρουσσώ και Τζων Λοκ. Αυτό σημαίνει ότι για την πολιτική θεωρία που μελετά την σωστή διακυβέρνηση, ο κύριος στόχος είναι να επιτευχθεί το καλύτερο για τον λαό. Κεντρική παράμετρος της μελέτης του Μακιαβέλι είναι ο ηγεμόνας να καταφέρει να γίνει αγαπητός μέσω της ορθής άσκησης της εξουσίας. Και η ορθή άσκηση της αποβλέπει στην επίτευξη της ευημερίας για τον ίδιο αρχικά και έπειτα για το κράτος του. Η ευημερία συνεπάγεται με την κατάκτηση της ασφάλειας και της ειρήνης για τον ηγεμόνα, ώστε να παραμείνει στην θέση του και μετά για τον λαό του.
Το έργο του Μακιαβέλι βρίσκεται στο πεδίο της πολιτικής θεωρίας και ως εκ τούτου, μέσα από τα γραπτά του οφείλει να παρουσιάσει την πολιτική όπως αυτή είναι. Η πολιτική φιλοσοφία παρουσιάζει και αναπτύσσει ιδέες οι οποίες σχετίζονται με τον σχηματισμό και την κριτική των ιδανικών πολιτευμάτων και κοινωνιών, διαπραγματεύεται τον καλύτερο τρόπο άσκησης συμβίωσης στο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Από την άλλη, στην πολιτική θεωρία του Μακιαβέλι παρουσιάζεται η πραγματικότητα της άσκησης της εξουσίας με όλες τις δυσκολίες που την συνοδεύουν. Έτσι, αρχίζουμε να διακρίνουμε την αρχή του πολιτικού ρεαλισμού του Μακιαβέλι και να κατανοούμε την σημαντική διαφορά του ανάμεσα σε πιο φιλελεύθερες πολιτικές θεωρίες της εποχής αλλά και μεταγενέστερες.
Βάση της συγκεκριμένης θεωρίας είναι η ανάγκη της διακυβέρνησης με γνώμονα την επιβίωση του κράτους και της διατήρησης της εξουσίας από τον ηγεμόνα, που σημαίνει ότι αυτό θα επιτευχθεί με κάθε δυνατό τρόπο, είτε ηθικό είτε το αντίθετο. Για αυτό και η μακιαβελική θεωρία δεν χαίρει εκτίμησης από ευρύ κοινό σχολιαστών και πολιτικών καθώς επίσης και πολιτών, οι οποίοι δεν θα ήθελαν η πολιτική του εξουσία να χαρακτηρίζεται από τον συγκεκριμένο όρο. Μολαταύτα, είναι από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους άσκησης της εξουσίας, εάν ο ηγεμόνας έχει όντως την επιθυμία της μελέτης της πολιτικής και της απόκτησης της εξουσίας. Ο Ηγεμόνας άλλωστε από την στιγμή της συγγραφής του αποτέλεσε εγχειρίδιο πολιτικής προοριζόμενο σε πολιτικούς οι οποίοι επιθυμούσαν απόλυτο έλεγχο σε όλες τις πτυχές του πολιτικού βίου.
Αν αποφασίσουμε να μελετήσουμε την περίοδο κατά την οποία ο Μακιαβέλι ζει, εργάζεται και στην συνέχεια γράφει, θα κατανοήσουμε το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο έλαβε τα ερεθίσματα και τις γνώσεις του. Εκείνη την εποχή θα παρατηρήσουμε ότι στην πολιτική σκηνή επικρατούσε μεγάλος ανταγωνισμός στην κατάκτηση της εξουσίας και στην πιο αποτελεσματική άσκηση επιρροής προς αυτούς που την κατείχαν. Οπότε, λογική συνέχεια αυτών των εμπειριών για τον Μακιαβέλι ήταν και η συγγραφή των έργων αυτών, τα οποία χαρακτηρίζονται από πολλούς μελετητές και αναλυτές για την έλλειψη ηθικών φραγμών. Στην πολιτική ζωή της Φλωρεντίας, οι πολιτικοί και οι αξιωματούχοι δεν ήταν απασχολημένοι με την τήρηση αυτών των κανόνων που διέπουν μια υγιή δημοκρατική κοινωνία, κατά την περίοδο δημοκρατίας της πόλης αλλά και μεταγενέστερα, καθώς επίσης ούτε με την υπηρεσία τους προς το συλλογικό καλό του λαού τον οποίο και διοικούσαν.
Στην θεωρία του κράτους στον Μακιαβέλι συναντάμε έναν σκληρό μονάρχη απέναντι στις εξωτερικές απειλές καθώς επίσης και προς το εσωτερικό του κράτους του. Φαίνεται ότι ο Μακιαβέλι έχει μία ξεχωριστή προσέγγιση στο ζήτημα της υπακοής και του χαρακτήρα που οφείλει ο ηγεμόνας να έχει απέναντι στον λαό του. Στο δίλημμα, λοιπόν, εάν ένας ηγεμόνας πρέπει να είναι αγαπητός από τον λαό ή να τον φοβούνται, πολλοί θα επέλεγαν το πρώτο. Δηλαδή προτιμότερη η αγάπη, γιατί μέσω αυτής ο λαός θα δείχνει την υποστήριξή του προς το πρόσωπο του ηγεμόνα και ο ίδιος δεν θα φοβάται για πιθανή εξέγερση εναντίων του. Ωστόσο, σε αυτή την περίπτωση ο ηγεμόνας κινδυνεύει να χάσει την αγάπη του λαού, εξαιτίας κάποιας απόφασής του που δεν ευχαρίστησε τον πληθυσμό, με αποτέλεσμα να στραφεί εναντίον του.
Από την άλλη πλευρά, σε περίπτωση που ο λαός φοβάται τον ηγεμόνα του λόγω της σκληρότητας του στην άσκηση της εξουσίας, είναι εύκολο να προκαλέσει την οργή του λαού, ο οποίος και με ευχαρίστηση θα του επιτεθεί. Θα προκαλέσει, δηλαδή, την εκδίκηση των υπηκόων ενάντια στον ηγεμόνα.
Όμως, ο Μακιαβέλι, γνωρίζοντας αυτές τις δύο περιπτώσεις κοιτά την κατάσταση αυτή με πιο “διπλωματικό”, θα λέγαμε, τρόπο. Υποστηρίζει ότι μπροστά στο δίλημμα της αγάπης και του φόβου του λαού προς τον ηγεμόνα του η πιο σοφή επιλογή είναι αυτή η οποία βρίσκεται στο “μέσο”. Θα πρέπει ο ηγεμόνας να κρίνει και να δρα ανάλογα με την κατάσταση με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπος. Άλλες φορές πρέπει να αντιδρά με επιθετικό και αυταρχικό τρόπο, ο οποίος αρμόζει σε ένα λιοντάρι, ενώ άλλες φορές η καλύτερη επιλογή θα ήταν να φερθεί με πονηριά, όπως θα έκανε μία αλεπού.
Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ηγεμόνας δεχτεί επιθέσεις είτε από ξένο εχθρό είτε ακόμα από τους ίδιους του τους υπηκόους, θα πρέπει να έχει έναν αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης τους. Κατά τις περιόδους αυτές δεν δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην αξία της ανθρώπινης ζωής, πόσο μάλλον στην κατοχύρωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτά ακόμα, αποτελούσαν κάτι ασύλληπτο για τους ανθρώπους της εποχής. Για τον λόγο αυτό στην θεωρία του, ο Μακιαβέλι, πολλές φορές δεν είναι αρνητικός απέναντι στην βία προς τον λαό. Η βία αυτή θα έχει ως στόχο την συμμόρφωσή του με την θέληση του ηγεμόνα. Άρα, γίνεται λόγος για ένα αυταρχικό κράτος, το οποίο θα πρέπει να διαθέτει το κατάλληλο όργανο .
Μπορούμε να ανιχνεύσουμε παρόμοια μορφή αυταρχικού κράτους και στις πρώτες σελίδες του έργου του Μαξ Βέμπερ, Η Πολιτική ως Επάγγελμα, (1919). Σε αυτές περιγράφει το σύγχρονο κράτος, και πιο συγκεκριμένα αναφέρεται στο νόμιμο δικαίωμα άσκησης της βίας. Το δικαίωμα αυτό διαθέτει μόνο το κράτος, το οποίο ασκείται μέσω της αστυνομίας. Αυτή έχει την άδεια να ασκεί βία όπου θεωρεί ότι αυτή είναι απαραίτητη. Στις σελίδες αυτές ο Βέμπερ παραθέτει λόγια του Τρότσκι και υπογραμμίζει με αυτό τον τρόπο το βασικότερο χαρακτηριστικό του σύγχρονου κράτους, το οποίο είναι η καταστολή μέσω της αστυνομικής δύναμης. Έτσι, βλέπουμε την υπακοή του λαού στο πλαίσιο του σύγχρονου κράτους και την υπακοή στο θέλημα του ηγεμόνα στο πλαίσιο του μακιαβελικού έργου.
Σε προγενέστερα έργα της εποχής του Μακιαβέλι, μπορούμε να εντοπίσουμε επίσης μορφές ενός αυταρχικού κράτους. Στην περίπτωση αυτή βλέπουμε ένα αυταρχικό κράτος με την σύγχρονη έννοια του όρου, το οποίο όμως ανήκει στην αρχαία Ελλάδα. Στο έργο του Αισχύλου, ο Δίας, ως ο ηγεμόνας των υπόλοιπων θεών και ανθρώπων, αποφασίζει την τιμωρία των ανθρώπων και τους παίρνει την φωτιά, αφήνοντας τους αβοήθητους στο κρύο και χωρίς τρόπο να ετοιμάσουν το φαγητό τους. Στην ουσία το ανθρώπινο είδος είναι καταδικασμένο στον αφανισμό. Έτσι, όταν ο Προμηθέας αποφασίζει να την κλέψει βρίσκεται ο ίδιος αντιμέτωπος με την οργή και την συνακόλουθη τιμωρία για την ανυπακοή του. Ακόμα και όταν ο Ήφαιστος εκφράζει την άποψη του σχετικά με το σκληρό μαρτύριο του Προμηθέα, λαμβάνει ως απάντηση ότι δεν θα πρέπει να αμφισβητεί την εξουσία του Δία. Ο ηγεμόνας παίρνει στο Μακιαβέλι την μορφή του Δία και δεν δέχεται οι εντολές του να μην ακολουθούνται κατά γράμμα. Έτσι, η τιμωρία είναι θεμελιώδες κομμάτι του ελέγχου το λαού με σκοπό την επιβίωση του ίδιου του ηγεμόνα στην θέση του για πολλά ακόμα χρόνια.
Επίσης, στο έργο του Πλάτωνα, και πιο συγκεκριμένα στην Πολιτεία, μπορούμε να διακρίνουμε μια σημαντική ανάλυση των στοιχείων και των μορφών που μπορεί να λάβει ένα κράτος ανάλογα με την αντίληψη της έννοιας της εξουσίας και της κυριαρχίας επί των υπηκόων από τον ηγεμόνα.
Ο Θρασύμαχος είναι αυτός, ο οποίος μέσω της άποψης που διατυπώνει για το δίκαιο και το κράτος, μας δίνει την εντύπωση ενός “μακιαβελικού” επιχειρήματος. “Το δίκαιο δεν είναι τίποτα άλλο παρά το συμφέρον του ισχυρότερου”, αυτή είναι η απάντηση του Θρασύμαχου στην συζήτηση που είχε με τον Σωκράτη. Δηλαδή, ο ισχυρός είναι αυτός που ορίζει τί είναι δίκαιο σε ένα κράτος και φροντίζει με τις αποφάσεις του, οι οποίες στην ουσία αποτελούν νόμους, να το επιβάλλει στους υπηκόους του.
Αργότερα, βλέπουμε ότι και ο μεγαλύτερος, για μερικούς, πολιτικός φιλόσοφος και πατέρας της πολιτικής επιστήμης, Τόμας Χομπς, στην θεωρία που αναπτύσσει για το κράτος συμπεριλαμβάνει μερικά χαρακτηριστικά που συνήθως κατέχει ένας ισχυρός ηγέτης. Στο έργο του Λεβιάθαν, ο ηγέτης (ή το κράτος), συγκεντρώνει την εξουσία στο πρόσωπό του και φροντίζει να κατέχει το μονοπώλιο της άσκησης της βίας. Η άσκηση και κατοχή της βίας, όπως είδαμε παραπάνω, είναι ζωτικής σημασίας στοιχείο για την απόλυτη κυριαρχία στην πολιτική σκηνή.
Άρα, είναι φανερό ότι ο Μακιαβέλι επηρεάστηκε και επηρέασε ο ίδιος με την σειρά του μερικές από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες προσωπικότητες στον τομέα της πολιτικής επιστήμης και πολιτικής φιλοσοφίας. Το πρότυπο της εξουσίας που δημιούργησε για τον απόλυτο ηγέτη είναι σίγουρα έως ένα βαθμό εμπνευσμένο από την μελέτη των αρχαίων συγγραφέων και φιλοσόφων κατά τα έτη της νεότητάς του. Όμως, σε αυτό βασίστηκε αργότερα μια νέα γενιά πολιτικών στοχαστών, οι οποίοι κατανόησαν το πραγματικό περιεχόμενο της μακιαβελικής θεωρίας και μπόρεσαν, βασισμένοι σε αυτό, να εξελίξουν την πολιτική τους σκέψη.
Όπως είδαμε, ο Νικολό Μακιαβέλι αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς στοχαστές στον τομέα της πολιτικής θεωρίας και επιστήμης. Η καριέρα του στην πολιτική σκηνή της Φλωρεντίας υπήρξε το μεγαλύτερο σχολείο για τον ίδιο. Η εμπειρία του και οι γνώσεις που απέκτησε τον βοήθησαν να αποκωδικοποιήσει ολόκληρο το πολιτικό σύστημα της εποχής του.
Μπορεί η εποχή του να μας φαίνεται μακρινή και τα ιστορικά παραδείγματα, να είναι βασισμένα σε ένα διαφορετικό τρόπο λειτουργίας του κόσμου, ωστόσο, ακόμα μπορούμε να διακρίνουμε αρχές και σημεία στην θεωρία του που ισχύουν ως τις μέρες μας. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η πολιτική θεωρία πρέπει να μελετάται μέσα στο χρονικό πλαίσιο που αυτή γράφτηκε. Όμως, στην περίπτωση του Μακιαβέλι κάτι τέτοιο δεν ισχύει με τόση αυστηρότητα. Άτομα σε θέσεις εξουσίας και ισχύος σε κυβερνητικά πόστα θα επιβεβαίωναν με σιγουριά την σημασία του Ηγεμόνα για τον τρόπο που οι ίδιοι τους αντιλαμβάνονται την άσκηση της εξουσίας και τον κόσμο της πολιτικής.
Η μοναδική κατανόηση των “μεγάλων” της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας διατρέχει όλο το μακιαβελικό έργο και εμπλουτίζει το περιεχόμενο του με ενδιαφέρουσες αναφορές στην ιστορία και στην πολιτική φιλοσοφία προγενέστερων του Μακιαβέλι. Ο αναγνώστης δύσκολα χάνει το ενδιαφέρον του όταν έρχεται σε επαφή με το άρτιο συγγραφικό στυλ και περιγραφή των πολιτικών δρώμενων της εποχής του.
Ο Ηγεμόνας είναι ένα ανεκτίμητο έργο για την πολιτική επιστήμη. Η μελέτη του κράτους και της ηγεσίας γίνονται με προσοχή στην λεπτομέρεια και η συμβουλευτική του Μακιαβέλι ορθώς θεωρήθηκε επικίνδυνη, γιατί η εφαρμογή της με μεγάλη βεβαιότητα θα δημιουργούσε έναν ισχυρό ηγέτη, ο οποίος θα γνώριζε πώς να ελέγχει τον λαό και ταυτόχρονα να επιβάλει την θέλησή του.
Nederman, C. (2019). Niccolò Machiavelli (Stanford Encyclopedia of Philosophy). [online]
Stanford.edu. Available at: https://plato.stanford.edu/entries/machiavelli/.
Wikipedia.org. (2019). Βικιπαίδεια. [online] Available at: https://el.wikipedia.org/wiki/.
Wikipedia. (2021). Machiavellianism (politics). [online] Available at:
https://en.wikipedia.org/wiki/Machiavellianism_(politics) [Accessed 14 Dec. 2021].
Harrison, R.P. (2017). What can you learn from Machiavelli? [online] Yale Insights. Available
at: https://insights.som.yale.edu/insights/what-can-you-learn-machiavelli.
http://gdcganderbal.edu.in/Files/a8029a93-30ad-4933-a19a-
https://dappolitikou.files.wordpress.com/2012/02/weber-politics_vocation.pdf
Συντάκτης: Θανάσης Κατζιγκάς