Ο Πάρης Γιαννούλης εξιστορεί τα γεγονότα της περιόδου της Κατοχής με επίκεντρο την Θεσσαλονίκη.
Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τις γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις κατοχής, αν και καθοριστικό γεγονός για την απελευθέρωση της χώρας, παραμένει σχετικά άγνωστο κεφάλαιο στην νεοελληνική ιστορία. Η κατοχή της πόλης της Θεσσαλονίκης από τις δυνάμεις του Άξονα, οι πολιτικές συστημικής εξόντωσης και εξαθλίωσης των Θεσσαλονικέων και ο βαρύς φόρος αίματος που πλήρωσε η πόλη για την απελευθέρωση της, δημιούργησαν μια από τις μελανότερες σελίδες της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας αλλά και μιας από τις πιο ένδοξες παρακαταθήκες της Εθνικής Αντίστασης.
Για να γίνει κατανοητή η σημασία της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του 1944, πρέπει να ανατρέξουμε στις αρχές του Απρίλη του 1941. Μετά την στρατιωτική αποτυχία του Ιταλικού στρατού στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940, η Ιταλία ζήτησε την συνδρομή των συμμάχων της για την κατάληψη της ελληνικής επικράτειας. Την 1η Μαρτίου η Βουλγαρία εντάχθηκε στις τάξεις του Άξονα και στις 6 Απριλίου η Ναζιστική Γερμανία μαζί με την Βουλγαρία, εισβάλλουν στην Ελλάδα. Εντός τριών ημερών τα Γερμανικά στρατεύματα καταφέρνουν να προελάσουν έως την Θεσσαλονίκη. Στις 9 Απριλίου 1941 η Θεσσαλονίκη παραδίδεται στις γερμανικές δυνάμεις.
Οι ελληνικές αρχές της περιοχής εγκαταλείπουν την πόλη. Ευθύς αμέσως διορίζεται, από τους Γερμανούς, νέος Γενικός Διοικητής Μακεδονίας ο στρατηγός Νικόλαος Ραγκάβης. Την ίδια περίοδο διορίζεται Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών ο Αθανάσιος Χρυσοχόου. Εντός λίγων ημερών η γερμανική στρατιωτική διοίκηση είχε κατορθώσει να στελεχώσει τα πολιτικά και διοικητικά όργανα της Θεσσαλονίκης. Η παράδοση της πόλης έγινε με επίσημη εκδήλωση στην οδό Μοναστηρίου. Η ελληνική αντιπροσωπεία που υποδέχτηκε τις γερμανικές δυνάμεις έλαβε διαβεβαιώσεις από την ναζιστική στρατιωτική ηγεσία σχετικά με την διασφάλιση της ομαλότητας της δημόσιας ζωής, μόνο που η έννοια της “ομαλότητας” για τις δυνάμεις κατοχής, σήμαινε κάτι πολύ διαφορετικό. Το πρωί της 9ης Απριλίου, μια ομάδα νέων απελευθερώνει δώδεκα πολιτικούς κρατούμενους από το σανατόριο του Ασβεστοχωρίου. Η απελευθέρωση των δώδεκα κομμουνιστών αποτελεί την πρώτη απόδραση κρατουμένων στην κατεχόμενη Ελλάδα. Την ευθύνη για την απόδραση είχε το Μακεδονικό Γραφείο (Μ.Γ.) του ΚΚΕ το οποίο μαζί με την Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος (ΟΚΝΕ) θα διαδραμάτιζαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση της αντίστασης εντός της Θεσσαλονίκης.
Από το 1939 και έπειτα το Μ..Γ είχε πρακτικά αποδιοργανωθεί. Η σκληρή αντικομουνιστική στάση του μεταξικού καθεστώτος είχε αποβεί μοιραία για τις κομματικές οργανώσεις του ΚΚΕ στην Μακεδονία και στην Θράκη. Το Μ.Γ. από το 1940 και έπειτα είχε μεταφερθεί στην ανατολική Μακεδονία. Το γραφείο κατάφερε να συγκροτήσει τοπικές οργανώσεις σε αρκετές πόλεις όπως την Δράμα, τις Σέρρες, την Κομοτηνή και την Καβάλα. Λίγες μέρες όμως πριν την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα , κλιμάκιο του ΜΓ που αποτελούνταν από τον Νίκο Μπάρμπα και τον Σίμο Κερασίδη το ΜΓ ανασυγκροτήθηκε, δημιούργησε ένα παράνομο δίκτυο μηχανισμών εντός της πόλης και άρχισε να οργανώνει αντιστασιακές δράσεις.
Στα τέλη Απρίλη του 1941 πραγματοποιείται σύσκεψη του ΜΓ, η οποία αποφασίζει την συγκρότηση μετώπου εθνικής απελευθέρωσης, με την συμμετοχή όσων περισσότερων πολιτικών κομμάτων, συνδικαλιστικών παρατάξεων καθώς και αξιωματικών του στρατού. Στις 15 Μαΐου, σχεδόν ένα μήνα μετά την γερμανική εισβολή, ιδρύεται η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση στην Μακεδονία, με την επωνυμία “Ελευθερία”. Το πρωτόκολλο της ίδρυσης υπέγραψαν αντιπρόσωποι από το ΚΚΕ (Τζανής Απόστολος), από την ΟΚΝΕ (Κερασίδης Σίμος ), από το Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γιάννης Πασσαλίδης), από το αγροτικό Κόμμα (Θανάσης Φείδας), από την Δημοκρατική Ένωση (Γεώργιος Ευθυμιάδης) και ο Συνταγματάρχης Δημήτρης Ψαρρός. Εκτός από την οργάνωση “Ελευθερία” αναπτύσσονται και άλλες αντιστασιακές οργανώσεις στην Πόλη.
Βασικός στόχος της οργάνωσης ήταν η πάταξη της Βουλγαρικής επιρροής και ιδιαίτερα ο περιορισμός των μέτρων υπέρ των ‘βουλγαριζόντων’, όπως αναφέρονταν οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί της Μακεδονίας.
Τον Ιούλιο του 1941 συγκροτείται η οργάνωση ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος) από μια ομάδα αξιωματικών (Ιωάννης Παπαθανασίου, Ευάγγελος Δόρτας, Θωμάς Μπάρμπας, Αναστάσιος Σακελλαρίδης) ενώ προσχωρούν και μικρές σοσιαλιστικές οργανώσεις που διαφωνούσαν με το ΚΚΕ. Αρχικός στόχος της ΥΒΕ ήταν η αντιμετώπιση των Βουλγαρικών δυνάμεων, οι οποίες άρχισαν να κάνουν σταδιακά την εμφάνιση τους στην Θεσσαλονίκη. Βασικός στόχος της οργάνωσης ήταν η πάταξη της Βουλγαρικής επιρροής και ιδιαίτερα ο περιορισμός των μέτρων υπέρ των ‘βουλγαριζόντων’, όπως αναφέρονταν οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί της Μακεδονίας. Η δράση της ΥΒΕ θα λάβει άλλες προσλαμβάνουσες προς τα μέσα του 1943, όπου και θα μετονομαστεί σε ΠΑΟ (Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις).
Οι αντιστασιακές οργανώσεις στην πόλη αναπτύσσουν έντονη δραστηριότητα. Με πρωτοβουλία του ΜΓ δημιουργείται παράνομο τυπογραφείο στο υπόγειο μιας απομακρυσμένης έπαυλης περίπου 500 μέτρα μακριά από το χωριό Γιαϊλιατσούχ (σημερινό Φίλυρο). Η έπαυλη άνηκε στον κομμουνιστή Θεοδόση Θεοδοσιάδη. Στις αρχές του Ιουλίου 1941 εκτυπώνεται η εφημερίδα Λαϊκή Φωνή, ως έντυπο μέσο του ΜΓ του ΚΚΕ και η εφημερίδα Ελευθερία που αποτέλεσε το έντυπο μέσο της ομώνυμης οργάνωσης. Μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα, τόσο η Λαϊκή Φωνή όσο και η Ελευθερία, διακινούνται στις περισσότερες γειτονίες της πόλης. Το πρώτο φύλλο της Ελευθερίας αποτέλεσε προσκλητήριο της οργάνωσης προς τον λαό της Θεσσαλονίκης και τον καλούσε να αντισταθεί στην τριπλή κατοχή (Γερμανική, Ιταλική, Βουλγαρική) και να συστρατευθεί με την οργάνωση. Από αρκετά νωρίς γίνεται σαφές, πως παρά τις διαβεβαιώσεις των γερμανικών στρατιωτικών αρχών πως η ζωή στην πόλη δεν θα αλλάξει καθόλου, η Θεσσαλονίκη θα βιώσει τις κακουχίες και τις φρικαλεότητες της ναζιστικής κατοχής.
Από τον Ιούλιο του 1941 ο φιλοναζιστικός τύπος έκανε αναφορές για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και ιδιαίτερα στο ψωμί.
Από τις 28 Απριλίου 1941 είχε γνωστοποιηθεί, από τον Γερμανό πληρεξούσιο του ναζιστικού κράτους στην Ελλάδα Γκούντερ Άλτενμπουργκ πως η Ελλάδα παρουσίαζε σημαντικές ελλείψεις σε τρόφιμα. Από τον Ιούλιο του 1941 ο φιλοναζιστικός τύπος έκανε αναφορές για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και ιδιαίτερα στο ψωμί. Τον Σεπτέμβριο του 1941, οι εκθέσεις της διοίκησης Θεσσαλονίκης επισήμαναν τις τεράστιες ελλείψεις που είχε η πόλη σε ελαιόλαδο και ζάχαρη, όταν επιτάσσονταν οποιοδήποτε απόθεμα τροφίμων από τα γερμανικά στρατεύματα, για την κάλυψη των αναγκών τους. Οι ελλείψεις δεν άργησαν να οδηγήσουν σε λιμό του τοπικού πληθυσμού, ο οποίος οξύνθηκε τον χειμώνα του 1941 και του 1942. Την περίοδο 1941-1944 , σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία από τα ληξιαρχεία του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, 3.090 άνθρωποι πέθαναν εξαιτίας της γενικευμένης ασιτίας, δηλαδή το 1,5% του πληθυσμού της πόλης εκείνη την περίοδο. Συγκεκριμένα για τον δήμο Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τις καταγραφές από τις αρχές του δήμου, από τους 226.147 κατοίκους του δήμου, είχε αποβιώσει το 0,8% δηλαδή 1.809 κάτοικοί. Οι υπολογισμοί διαφέρουν τόσο λόγω της αποδιοργάνωσης των δημόσιων υπηρεσιών όσο και της πολιτικής σκοπιμότητας των γερμανικών αρχών, οι οποίες ήθελαν να επιδεικνύουν πως η κατάσταση στις κατεχόμενες περιοχές δεν είχε αλλάξει προς το χειρότερο.
Πριν ακόμη συμπληρωθούν 5 μήνες από την είσοδο των Γερμανών στην Θεσσαλονίκη, αρχίζουν οι εκτελέσεις πολιτών και κρατουμένων. Στις 19 Αυγούστου 1941 πραγματοποιείται η πρώτη εκτέλεση στην περιοχή πίσω από το Επταπύργιο. Το καλοκαίρι του 1941 εκδίδεται από το ανώτατο αρχηγείο του Γερμανικού στρατού, διαταγή για την εκτέλεση κατά περίπτωση 50 ή 100 κατοίκων -κατά προτίμηση κομμουνιστών- για κάθε δολοφονημένο Γερμανό στρατιώτη στις κατεχόμενες περιοχές. Αν και η αναλογία 1:50 σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς, δεν εφαρμόστηκε ενιαία σε όλη την ελληνική επικράτεια, διαπράχθηκαν πράγματι πολλές και εκτεταμένες σφαγές από τα ναζιστικά στρατεύματα. Στις 19 Αυγούστου 1941 εκτελείται ο Γιώργος Πολυχρονάκης πίσω από το Επταπύργιο. Είχε καταδικαστεί από τις Γερμανικές αρχές για την απόκρυψη και την παροχή καταφυγίου σε δύο Βρετανούς στρατιώτες. Η δολοφονία του Πολυχρονάκη αποτελεί το πρελούδιο των ναζιστικών θηριωδιών. Μέσα στο 1941 εκτελούνται, με βάση αποφάσεων των γερμανικών αρχών, 30 πολίτες.
Η πείνα σε συνδυασμό με τις εκτελέσεις πολιτών προκαλούν την έντονη δυσαρέσκεια του λαού της Θεσσαλονίκης και ενισχύουν τις προσπάθειες των αντιστασιακών οργανώσεων. Στις 20 Μαΐου του 1941 μέλη της οργάνωσης “Ελευθερία” με αρχηγό τον Αναστάση Αναγνωστόπουλο, ανατινάζουν τις μηχανές γερμανικών φορτηγών στο Κορδελιό και τις αποθήκες βενζίνης στην συνοικία του Επταλόφου. Λίγους μήνες μετά ο Αναγνωστόπουλος θα συλληφθεί και θα εκτελεστεί, αποτελώντας έτσι το πρώτο στέλεχος του ΚΚΕ στην Θεσσαλονίκη που δολοφονείται από τις γερμανικές δυνάμεις.
Σε όλη την διάρκεια του 1941, η Γερμανική διοίκηση στην Θεσσαλονίκη προσπαθεί να περιορίσει την αντιστασιακή δραστηριότητα. Εντείνονται οι συλλήψεις, οι βασανισμοί και οι εκτελέσεις. Οι Γερμανικές μυστικές υπηρεσίες (Γκεστάπο), χρησιμοποιούν τα υπόγεια κτίσματα πίσω από την εκκλησία της Αχειροποιήτου ως κρατητήρια για πολιτικούς κρατούμενους. Οι μαρτυρίες των κατοίκων αναφέρουν πόσο έντονες ήταν οι κραυγές των βασανιζόμενων κρατουμένων, σε σημείο που οι Γερμανοί έβαζαν σε κίνηση τα φορτηγά και τις μοτοσικλέτες τους ώστε ο ήχος των μηχανών να καλύπτει τις κραυγές των κρατουμένων.
Η ολοένα και αυξανόμενη βία εναντίον των κατοίκων δεν αποτέλεσε εμπόδιο στην δράση των αντιστασιακών οργανώσεων. Στις 25 Ιουνίου 1941 πραγματοποιείται σύσκεψη του ΜΓ και αποφασίζεται η συγκρότηση αντάρτικων ένοπλων τμημάτων στις πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης. Τον Αύγουστο του 1941 συγκροτείται το πρώτο ανταρτικό τμήμα στα Κερδύλια των Σερρών, με την ονομασία ‘Οδυσσέας Ανδρούτσος’’, αποτελούμενο από 70 μέλη και με επικεφαλής τον Τσέλιο Μουδιώτη και τον Μιχάλη Μπουγατσόπουλο. Στα τέλη Σεπτέμβρη του 1941 η “Ελευθερία” εντάσσεται στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), το οποίο προσπαθεί να οργανώσει αντιστασιακές ομάδες σε όλη την επικράτεια. Μέχρι τον Οκτώβριο του 1941 έχουν δημιουργηθεί τρία ένοπλα τμήματα τα οποία πραγματοποιούν επιθέσεις εναντίον γερμανικών στόχων. Στις 7 Σεπτέμβρη του 1941 η ομάδα “Οδυσσέας Ανδρούτσος’’ αφοπλίζει τους άνδρες των σταθμών της Χωροφυλακής των περιοχών Μαυροθάλασσας και Νέας Ευκαρπίας στην επαρχία της Νέας Νιγρίτας. Σύντομα οι ανταρτικές ομάδες επεκτείνουν τις δραστηριότητες τους σε αρκετές περιοχές, δημιουργώντας αρκετά ζητήματα στις γερμανικές δυνάμεις κατοχής.
Στις περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, παρατηρείται ανάλογη αντιστασιακή δραστηριότητα. Οι σκληρές πολιτικές των Βουλγαρικών δυνάμεων κατοχής προκαλούν αντιδράσεις στους κατοίκους. Στις 20 Αυγούστου 1941 η ολομέλεια της Περιφερειακής Επιτροπής των οργανώσεων του ΚΚΕ στην Δράμα αποφασίζει τον σχηματισμό πολεμικού επιτελείου για την συγκρότηση ενόπλων τμημάτων. Στις 25 Σεπτέμβρη ξεσπάει η εξέγερση των κατοίκων της Δράμας και των Σερρών. Την νύχτα της 28ης Σεπτέμβρη, οι εξεγερμένοι κάτοικοι επιτίθενται σε αρκετές πόλεις και χωριά χωρίς καμία αντίδραση από τον Βουλγαρικό στρατό. Στις 29 όμως η Στρατιωτική Διοίκηση Δράμας απαγορεύει τους κατοίκους της Δράμας να φύγουν από τα σπίτια τους. Στις 30 του μηνός αρχίζουν οι πρώτες συλλήψεις , εκτελέσεις και σφαγές οι οποίες θα συνεχιστούν για δύο μέρες. Οι νεκροί της σφαγής ανέρχονται στους 5-10 χιλιάδες. Μέσα σε ένα σύντομο διάστημα, οι Βουλγαρικές δυνάμεις εξόντωσαν χιλιάδες άνδρες , γυναίκες και παιδιά. Μέσα στους δολοφονημένους βρίσκονται και αρκετά μέλη του ΜΓ τα οποία είχαν καταφτάσει στην περιοχή για να στηρίξουν τις προσπάθειες των εξεγερμένων. Στις 6 Οκτωβρίου εκτελούνται στο χωρίο Παλιοκώμη (σημερινή Προβίστα) των Σερρών, έξι μέλη του ΜΓ.
Στη Θεσσαλονίκη ζούσαν 50.000-56.000 Εβραίοι, από τους 79.950 της Ελλάδας και ήταν οι πρώτοι που αντιμετώπισαν τη βιαιότητα των Ναζί.
Οι σφαγές και οι λεηλασίες των δυνάμεων κατοχής άρχισαν να εντείνονται από τα τέλη του 1941 και στις αρχές του 1942. Πλέον οι εκτελέσεις αυξάνονταν σε εκτενή βαθμό και οι ιδεολογικές αρχές των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής αφήσαν ανεξίτηλο σημάδι στην Θεσσαλονίκη. Η συστηματική εξόντωση των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ευρώπη αποτελούσε μια από τις βασικές επιδιώξεις του ναζιστικού καθεστώτος. Ήδη από το 1938, οι Γερμανοί διπλωμάτες στην Ελλάδα έστελναν πληροφορίες στα στρατιωτικά τάγματα των SS στο Βερολίνο, σχετικά με τις ελληνικές εβραϊκές κοινότητες. Στα τέλη Απριλίου του 1941 κατέφθασε στην πόλη ειδικό κλιμάκιο υπό την ηγεσία του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, καθοδηγητή του ναζιστικού καθεστώτος για ζητήματα ιδεολογίας και κοσμοθεωρίας. Ο Ρόζενμπεργκ λεηλάτησε τις περιουσίες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, κατέσχισε δεκάδες χιλιάδες βιβλία, αρχεία, χειρόγραφα και σπάνια αντικείμενα και τα έστειλε στην Γερμανία.
Στη Θεσσαλονίκη ζούσαν 50.000-56.000 Εβραίοι, από τους 79.950 της Ελλάδας και ήταν οι πρώτοι που αντιμετώπισαν τη βιαιότητα των Ναζί. Ωστόσο ο αριθμός δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια, καθώς Εβραίοι πρόσφυγες από τη Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη μετέβησαν στη Θεσσαλονίκη λόγω των βιαιοτήτων των Βουλγάρων κατακτητών. Μέχρι τις 19 Απριλίου, η Γκεστάπο φυλάκισε τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Ισραηλίτικης Κοινότητας, ενώ παράλληλα έκλεισε τα κοινοτικά γραφεία της. Οι επιθέσεις εναντίον της εβραϊκής κοινότητας θα οξυνθούν σταδιακά και το καλοκαίρι του 1942 θα λάβουν φρικαλέες διαστάσεις.
Στις 8 Ιουλίου 1942 ο διοικητής του Γερμανικού στρατού στην Θεσσαλονίκη διέταξε να παρουσιαστούν όλοι οι άρρενες Εβραίοι της πόλης, ηλικίας μεταξύ 18 έως 45 ετών, ώστε να γίνει η απογραφή τους. Η εντολή δεν αποκάλυπτε τον λόγο της απογραφής, αλλά αρκετά γρήγορα έγινε γνωστό πως οι άντρες θα χρησιμοποιούνταν ως εργάτες στη διάνοιξη δρόμων και την κατασκευή διαδρόμων τροχοδρόμησης αεροπλάνων. Στις 11 Ιουλίου 1941, μαζεύονται στην Πλατεία Ελευθερίας περίπου 9.000 Εβραίοι. Από τις οκτώ η ώρα το πρωί αρχίζουν να δηλώνουν τα ονόματα τους . Κατά την διάρκεια αυτής της διαδικασίας, τα ναζιστικά στρατεύματα εκφόβιζαν, ξυλοκοπούσαν και τρομοκρατούσαν τους συγκεντρωμένους στην Πλατεία Ελευθερίας. Η τρομοκρατία εις βάρος της εβραϊκής κοινότητας της πόλης θα αυξανόταν σε όλη την διάρκεια του 1942 και του 1943.
Τον ίδιο μήνα, Εβραίοι κάτοικοι απεστάλησαν σε τόπους γύρω από τη Θεσσαλονίκη για να ξεκινήσουν να εργάζονται στα καταναγκαστικά έργα που είχαν διατάξει οι γερμανικές δυνάμεις με επόπτες Έλληνες αξιωματικούς. Η εργασία τους διαρκούσε πάνω από 10 ώρες καθημερινά και οι συνθήκες διαβίωσης ήταν σκληρές. Πολλοί πέθαναν από έλλειψη ιατρικής περίθαλψης, διαδιδόμενες ασθένειες, ασιτία, βιαιότητες Ελλήνων και Γερμανών αξιωματικών εναντίον τους και από μολύνσεις λόγω έλλειψη προσωπικής υγιεινής. Τη ίδια στιγμή μάλιστα ο πρόεδρος της Ισραηλίτικης κοινότητας Σαλτιέλ συνεργάστηκε μαζί με τις γερμανικές δυνάμεις για την εξαγορά Εβραίων εργατών σε υπέρογκα ποσά, τα οποία δεν εντοπίστηκαν ποτέ.
Το εβραϊκό νεκροταφείο και το χριστιανικό νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας αποτελούσαν εμπόδια για τις γερμανικές δυνάμεις. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1942, οι Γερμανοί κατέστρεψαν το Εβραϊκό νεκροταφείο. Οι ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν για τη κατασκευή πεζοδρομίων της πόλης αλλά και για τη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Άλλες χρησιμοποιήθηκαν ως υλικό για τη κατασκευή πισινών για Γερμανούς αξιωματικούς και άλλες πουλήθηκαν ως οικοδομικό υλικό. Μεταγενέστερα της περιόδου της κατοχής, στο μέρος όπου βρισκόταν το εβραϊκό νεκροταφείο, χτίστηκε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Στο ίδιο διάστημα, η εβραϊκή συνοικία Βαρόνου Χίρς στον Βαρδάρη, κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό, μετατράπηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Οι Εβραίοι πολίτες μεταφέρθηκαν στο γκέτο και υποχρεώνονταν να φορούν το άστρο του Δαβίδ. Στις 25 Φεβρουαρίου του 1943 μεταφέρθηκαν εκεί οι πρώτοι Εβραίοι που θα αποστέλλονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης εκτός Ελλάδος. Η πρώτη μεταφορά Εβραίων κατοίκων της Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε στις 15 Μαρτίου του 1943. Το ταξίδι διήρκησε πέντε ημέρες. Το μεγαλύτερο ποσοστό, εξοντώθηκε μέσα σε θαλάμους αερίων λίγο μετά την άφιξη τους στο Άουσβιτς. Μέχρι τις 18 Αυγούστου του 1943 οι απελάσεις συνεχίστηκαν. Στο Μπίκερναου οι 37.387 δολοφονήθηκαν σε θαλάμους αερίων. Το 96% του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης οδηγήθηκε από το γκέτο του συνοικισμού Χίρς στα ναζιστικά στρατόπεδα της Πολωνίας. Η πόλη πλέον είχε αδειάσει από τις Εβραϊκές “παρουσίες” και οι Γερμανοί κατάσχεσαν τις περιουσίες των απελεσάντων. Στις 7 Μαρτίου του 1943 ιδρύεται η Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών. Ωστόσο χριστιανοί ορθόδοξοι Θεσσαλονικείς και Γερμανοί είχαν επιτάξει ήδη ένα σημαντικό κομμάτι από τις Εβραϊκές περιουσίες.
Η συστηματική εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας αποτέλεσε μια από τις πιο ειδεχθείς πρακτικές των κατοχικών δυνάμεων κατοχής . Μέσα σε μόλις λίγους μήνες από την κατάκτηση της πόλης της Θεσσαλονίκης, οι ναζιστικές δυνάμεις είχαν δημιουργήσει στρατόπεδα και χώρους συγκέντρωσης για πολιτικούς κρατούμενους, πρόσφυγες, εβραίους και οποιαδήποτε άλλη κοινωνική η φυλετική ομάδα που είχαν στόχο να εξαλείψουν. Σημείο αναφοράς των ναζιστικών στρατοπέδων γίνεται το στρατόπεδο Παύλου Μελά.
Πολλοί από τους κρατουμένους αυτοκτονούσαν, ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου οι Έλληνες δεσμοφύλακες επέβαλαν βάναυσες τιμωρίες στους κρατούμενους χωρίς να είχε προηγηθεί εντολή από τους κατακτητές.
Από το 1941 έως το 1944, το στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη μετατράπηκε σε τόπο συγκέντρωσης κρατουμένων της Ναζιστικής Γερμανίας. Στους κρατούμενους συμπεριλαμβάνονταν άνθρωποι διαφορετικών εθνοτήτων, κοινωνικού, θρησκευτικού και οικονομικού υπόβαθρου. Εκτός από Έλληνες και Εβραίους συμπεριλαμβάνονταν και Σέρβοι, Πολωνοί, Ρώσοι, Αλβανοί, Βόσνιοι, Γάλλοι, Βούλγαροι, Γερμανοί και Ιταλοί. Ανάμεσα τους μαρτυρούνται και μουσουλμάνοι, εγκυμονούσες γυναίκες, ανάπηροι, ιερείς, δικαστικοί και χωροφύλακες. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν σκληρές. Πολλοί από τους κρατουμένους αυτοκτονούσαν, ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου οι Έλληνες δεσμοφύλακες επέβαλαν βάναυσες τιμωρίες στους κρατούμενους χωρίς να είχε προηγηθεί εντολή από τους Ναζί. Οι ανακρίσεις των κρατουμένων ήταν βίαιες και τις περισσότερες φορές δεν απαγγέλλονταν κατηγορίες. Ο αριθμός των κρατουμένων αυξάνονταν συνεχώς και οι συνθήκες διαβίωσης χειροτέρευαν. Τον χειμώνα η ζωή των κρατουμένων ήταν ανυπόφορη λόγω ελλείψεων σε κρεβάτια και καλύμματα, ενώ το καλοκαίρι υπήρχε τρομερή δυσοσμία και έλλειψη εξαερισμού. Οι κλιβανισμοί και τα υποχρεωτικά κουρέματα ήταν τακτικά. Ασθένειες όπως ο τύφος, η ευλογιά και η γαστρεντερίτιδα επεκτείνονταν σε όλο το στρατόπεδο.
Ο Λεωνίδας Ασημακόπουλος, στέλεχος του ΕΑΜ, παρέμεινε στο στρατόπεδο ως έγκλειστος από τις 11 Μάιου του 1943 έως τις 19 Οκτωβρίου του 1944. Ο ίδιος κατέγραφε καθημερινά στο ημερολόγιο τους τις καταστάσεις που επικρατούσαν στο στρατόπεδο. Από το ημερολόγιο αντλούνται πληροφορίες για τον αριθμό, τους τρόπους και τους τόπους των εκτελέσεων. Την Τρίτη 6 Ιουνίου του 1944 πραγματοποιήθηκε η μαζικότερη εκτέλεση του στρατοπέδου του Παύλου Μελά , όπου 101 άνθρωποι μεταφέρθηκαν και δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ στο 9ο χιλιόμετρο της οδού Θεσσαλονίκης- Κιλκίς. Η αντίσταση ωστόσο συνεχίζονταν κατά κάποιον τρόπο μέσα στο στρατόπεδο. Όπως αναφέρεται και στο ημερολόγιο του Ασημακόπουλου, Έλληνες τραγουδούσαν τον Εθνικό Ύμνο και χόρευαν , περιγελώντας τις δυνάμεις των Ναζί κι των δωσίλογων Ελλήνων αξιωματικών και δεσμοφυλάκων.
Από τις αρχές του 1942, η αντιστασιακή δράση πυκνώνει και τα αντάρτικα τμήματα που είχαν συγκροτηθεί με ευθύνη του ΜΓ ενισχύονται τόσο σε οπλισμό όσο και σε ανθρώπινο δυναμικό. Συγκροτούνται νέες ανταρτικές ομάδες σε αρκετές περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας ,και η δύναμη των αντιστασιακών οργανώσεων σε ορισμένες περιοχές διαταράσσει την γερμανική στρατιωτική δραστηριότητα. Στην Κατερίνη, οι ανταρτικές ομάδες της περιοχής και ιδιαίτερα τα ανταρτικά τμήματα του Ολύμπου, συγκρούονται με τα γερμανικά στρατεύματα και την τοπική χωροφυλακή καταφέρνοντας την αποφυγή επίταξης της σοδειάς των αγροτών της περιοχής. Προς το τέλος του καλοκαιριού του 1942, με εντολή του ΜΓ, δημιουργείται στρατηγείο στην περιοχή για την πλήρη ανάπτυξη των ανταρτικών δυνάμεων. Σε περιοχή βόρεια του Ολύμπου, δραστηριοποιείται η ομάδα του κομμουνιστή Καρακίτσιου Ζαχαρία με 37 μέλη, ενώ στα νότια του Ολύμπου αναπτύσσει αντιστασιακή δράση η ομάδα του Δημήτρη Πούλιου με 16 μέλη. Η ένταση των αντιστασιακών δράσεων όμως έχει όπως είναι λογικο και αιματηρές συνέπειες.
Το 1942 εκτελούνται 161 άτομα στην Θεσσαλονίκη. Οι περισσότεροι εκτελούνται ως μορφή αντίποινων για τις αντιστασιακές δράσεις. Ο φιλογερμανικός τύπος της πόλης συνεχώς έκανε αναφορές στους εκτελεσθέντες, προσάπτοντας τους κατηγορίες για “αντεθνική και προδοτική” δράση. Οι τοπικές αντιστασιακές οργανώσεις και ο λαός της πόλης βρίσκονται σε σύγχυση .Ταυτόχρονα οι εξελίξεις αλλάζουν με ραγδαίους ρυθμούς.
Το πολιτικό αποτέλεσμα της απεργίας απέδειξε πως τόσο οι γερμανικές αρχές όσο και οι διορισμένες δοσιλογικές αρχές της πόλης, δεν είχαν κατορθώσει να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους στη συνείδηση των πολιτών της Θεσσαλονίκης.
Από τα τέλη του 1942 και τις αρχές του 1943, η αντιστασιακή δράση πυκνώνει. Την κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου διαδέχεται η κυβέρνηση Λογοθετόπουλου. Βασικό ζήτημα του 1943 αποτέλεσε η πολιτική επιστράτευση. Τον Φεβρουάριο του 1943 οι Γερμανικές δυνάμεις ανακοινώνουν τις προθέσεις τους για την επιστράτευση Ελλήνων εργαζομένων ώστε να εργαστούν σε γερμανικά κατασκευαστικά έργα εκτός Ελλάδος. Προκηρύσσονται απεργιακές κινητοποιήσεις σε μεγάλες πόλεις με στόχο την ακύρωση της επιστράτευσης. Στις 16 Απριλίου 1943 εκατοντάδες φοιτητές και μαθητές πραγματοποιούν πορεία στο κέντρο της πόλης. Την πορεία πλαισιώνουν εργαζόμενοι, υπάλληλοι και απλοί πολίτες. Η πορεία καταλήγει στο κτίριο της Γ’ Διοίκησης Θεσσαλονίκης στην οδό Τσιμισκή. Έξω από το κτίριο έχουν παραταχθεί μέλη της χωροφυλακής με προτεταμένα τα όπλα τους. Οι φοιτητές συγκροτούν επιτροπή και προσπαθούν να πείσουν τους χωροφύλακες να τους αφήσουν να μεταβιβάσουν τα αιτήματα τους στον Γενικό Διοικητή της πόλης. Πολύ σύντομα, ξεσπούν συγκρούσεις ανάμεσα στο πλήθος των διαδηλωτών και στα μέλη της χωροφυλακής. Δεκάδες συλλαμβάνονται και άλλοι αρκετοί τραυματίζονται. Παραταύτα το πολιτικό αποτέλεσμα της απεργίας απέδειξε πως τόσο οι γερμανικές αρχές όσο και οι διορισμένες δοσιλογικές αρχές δεν είχαν κατορθώσει να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους στη συνείδηση των πολιτών της Θεσσαλονίκης.
Στις αρχές Ιουλίου 1943, η απόφαση των Γερμανών να αντικαταστήσουν τα δικά τους στρατεύματα κατοχής με αυτά των Βουλγάρων (που ήδη είχαν υπό την κατοχή τους περιοχές ανατολικά των Σερρών) και να επελαύνουν στην υπόλοιπη Μακεδονία, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων σε όλη την χώρα. Η επέκταση της Βουλγαρικής ζώνης κατοχής, καθώς και η ανάληψη του πρωθυπουργικού Θώκου από τον Ιωάννη Ράλλη στις 7 Απριλίου του 1943, δημιουργεί νέα δεδομένα. Το πρώτο συλλαλητήριο διεξήχθη στη Θεσσαλονίκη, τρεις μέρες μετά την ενημέρωσή του πρώτου (7 Ιουλίου 1943). Στις 8 Ιουλίου, η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ κάλεσε σε «συναγερμό για τη σωτηρία του λαού της Μακεδονίας και της Θράκης από τα νύχια των αιμοβόρων εισβολέων…». Η αρχή των κινητοποιήσεων έγινε στη Μακεδονία, στη Θεσσαλονίκη (Επτάλοφο, Τούμπα, Καλαμαριά) στις 10 Ιουλίου. Ανάλογη απόφαση λήφθηκε και από το ΚΚΕ. Με την καθοδήγηση του ΕΑΜ, συγκροτήθηκαν συλλαλητήρια με συμμετοχή χιλιάδων πολιτών (περίπου 50.000). Αποκορύφωμα των εκδηλώσεων αποτέλεσε η διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943. Στη γενική απεργία και διαδήλωση της Αθήνας συμμετείχαν πάνω από 100.000 άνθρωποι. Οι κατοχικές δυνάμεις και οι δυνάμεις ασφαλείας προσπαθούν να διαλύσουν το συλλαλητήριο με αποτέλεσμα 15 νεκρούς και 50 τραυματίες.
Την ίδια περίοδο η ΥΒΕ δραστηριοποιείται στην φυγάδευση Βρετανών και συμμαχικών στρατιωτών από την Ελλάδα. Η μετονομασία της ΥΒΕ σε ΠΑΟ το καλοκαίρι του 1943 , ήθελε να δείξει την διεύρυνσή των στόχων της οργάνωσης. Η σύγκρουση της ΠΑΟ με το ΕΑΜ, αρά και το ΜΓ, έλαβε διαστάσεις ένοπλης αναμέτρησης μέσα στο 1943. Ανεξαρτήτως, οι πρώτες ρωγμές στην τριπλή κατοχή άρχισαν να εμφανίζονται ,με αποτέλεσμα οι γερμανικές δυνάμεις να εντείνουν τις προσπάθειες τρομοκράτησης και εκφοβισμού των πολιτών. Το 1943 εκτελούνται στην Θεσσαλονίκη 188 πολίτες. Ο Ιούλιος του 1943 είναι ο πιο αιματηρός μήνας με 49 εκτελεσθέντες.
Το 1943 αποτελεί χρονιά σταθμός για την εθνική αντίσταση. Από τις μαζικές κινητοποιήσεις και απεργίες ενάντια στην πολιτική επιστράτευση μέχρι και τις διαμαρτυρίες για τις εκτελέσεις αμάχων έως και τις βάναυσες πολιτικές διώξεων των πολιτικών κρατουμένων και του εβραϊκού πληθυσμού. Στις 27 Φεβρουαρίου 1943 πεθαίνει ο ποιητής Κωστής Παλαμάς. Τα νέα του θανάτου του διαδίδονται ταχύτατα στην κατοχική Αθήνα. Χιλιάδες Αθηναίοι καταφτάνουν στο Α’ νεκροταφείο Αθηνών για να αποτίνουν φόρο τιμής στον Παλαμά. Πολύ γρήγορα η συγκέντρωση μετετράπη σε εκδήλωση πολιτικής ανυπακοής στην Γερμανική κατοχή, καθώς στο νεκροταφείο βρίσκονταν ο κατοχικός Πρωθυπουργός Λογοθετόπουλος και Γερμανοί αξιωματούχοι. Ο θάνατος του μεγάλου Έλληνα ποιητή προκάλεσε ένα πάνδημο συλλαλητήριο , όπου χιλιάδες τραγούδησαν τον εθνικό ύμνο και φώναζαν συνθήματα υπέρ της ελευθερίας και της εθνικής ανεξαρτησίας. Ήταν πλέον εμφανές ότι οι κατοχικές δυνάμεις δεν θα μπορούσαν ποτέ να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους.
Η εθνική αντίσταση και ιδιαίτερα το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ, διεκδικούν ισότιμα την θέση τους στην μεταπολεμική Ελλάδα, ενώ τα αντίποινα των κατοχικών δυνάμεων εντείνονται.
Η δυσμενής εξέλιξη του πολέμου για τις δυνάμεις του Άξονα (Γερμανία, Ιταλία, Βουλγαρία) είχε άμεσες επιπτώσεις σε όλη την Ευρώπη. Οι αποτυχημένες στρατιωτικές επιχειρήσεις των Γερμανών στην Βόρεια Αφρική έδωσαν ένα σημαντικό πλεονέκτημα στις συμμαχικές δυνάμεις. Η Μεσόγειος θάλασσα ήταν πάλι υπό την επικυριαρχία των συμμαχικών δυνάμεων και ειδικότερα των Άγγλων. Παράλληλα η Ναζιστική Γερμανία εξαντλούσε τις στρατιωτικές της δυνάμεις στο ανατολικό μέτωπο με την Σοβιετική Ένωση. Η ήττα των Ναζί άρχισε να φαίνεται και το ηθικό των συμμαχικών δυνάμεων μεγάλωνε. Οι “ρωγμές” στις πολεμικές προσπάθειες των Γερμανών είχαν όμως αρνητικές επιπτώσεις στις κατεχόμενες χώρες.
Το 1944 εγκαινιάζει μια νέα πολιτική κατάσταση. Η εθνική αντίσταση και ιδιαίτερα το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ, διεκδικούν ισότιμα την θέση τους στην μεταπολεμική Ελλάδα, ενώ τα αντίποινα των κατοχικών δυνάμεων εντείνονται και οι προοπτικές για την απελευθέρωση της χώρας είναι πλεόν εμφανείς. Τον Αύγουστο του 1943 έφτασαν στο Καιρό αντιπρόσωποι των βασικών αντιστασιακών οργανώσεων, του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ με στόχο την επίτευξη μιας συμφωνίας για την δημιουργία μιας μεταπολεμικής κυβέρνησης. Οι συνομιλίες βρέθηκαν σε αδιέξοδο και έτσι στις 10 Μαρτίου 1944 ιδρύεται, με πρωτοβουλία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης με βάση το χωρίο Βινίανη στο νομό Ευρυτανίας. Η κυβέρνηση του Βουνού απαίτησε από τη Βρετανική και Ελληνική κυβέρνηση να την αναγνωρίσουν ως επίσημη κυβέρνηση του βουνού και να την αντιμετωπίζουν ως ισότιμο διαπραγματευτή για τις ελληνικές υποθέσεις και να αναγνωριστεί ως επίσημη κυβέρνηση.
Σε αυτό το πολιτικό πλαίσιο πραγματοποιείται η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Οι Γερμανικές δυνάμεις κατοχής έχουν ήδη ανατινάξει το λιμάνι της πόλη , καταστρέφοντας και όσα πλοία βρίσκονταν στο λιμάνι. Ο Γερμανικός στρατιωτικός διοικήτης Μύλλερ Όστερν έχει να αντιμετωπίσει τις δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ σε δύο μέτωπα, το ένα εντός της Θεσσαλονίκης και το άλλο στα περίχωρα. Πέρα της Θεσσαλονίκης, στην Ανατολική Μακεδονία, την Θράκη και την Χαλκιδική, τα εναπομείναντα Γερμανικά και Βουλγαρικά στρατεύματα έχουν να αντιμετωπίσουν τις μεραρχίες του ΕΛΑΣ. Στην Χαλκιδική οι δυνάμεις των ανταρτών έχουν καταφέρει να απελευθερώσουν το μεγαλύτερο τμήμα της Χαλκιδικής, ενώ έχουν καταφέρει να καταλάβουν τα υψώματα του Χορτιάτη και του Ασβεστοχωρίου. Ένα τμήμα της 11ης μεραρχίας Πεζικού του ΕΛΑΣ έχει εισέλθει στα προάστια της Θεσσαλονίκης, προσπαθώντας να εκδιώξει τους Γερμανούς.
Σταδιακά οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ , μαζί την συνδρομή της πολιτοφυλακής και του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, καταφέρνουν να εκδιώξουν τα κατοχικά στρατεύματα από τις συνοικίες της Άνω Πόλης. Τα Γερμανικά στρατεύματα περιορίζονται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης . Ο Όστερν μέσω τηλεγραφήματος, απειλεί πως θα κανονιοβολήσει τις συνοικίες που περιήλθαν στον έλεγχο του ΕΛΑΣ , εάν δεν δοθούν διαβεβαιώσεις από την εαμική ηγεσία πως οι αντάρτες δεν θα επιτεθούν στα Γερμανικά στρατεύματα που βρίσκονται στην πόλη. Εκτός από την γερμανική φρουρά της Θεσσαλονίκης, κατέφθαναν και Γερμανικά στρατεύματα από τα νησιά του Αιγαίου, τα οποία μόλις είχαν εγκαταλείψει. Ο κανονιοβολισμός τελικά αποτράπηκε λόγω της παρέμβασης του προέδρου του Ερυθρού Σταυρού, Βέγγερ. Πριν την αποχώρηση τους τα ναζιστικά στρατεύματα είχαν ανατινάξει βασικές υποδομές της πόλης, όπως αποθήκες, οδικό δίκτυο, γέφυρες ακόμη και τις σιδηροδρομικές γραμμές. Δεν κατάφεραν όμως να ανατινάξουν το εργοστάσιο ηλεκτροφωτισμού της Αγίου Δημητρίου. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ κατόρθωσαν να ματαιώσουν την ανατίναξη, καθώς εντόπισαν τους Γερμανούς στρατιώτες που ήταν υπεύθυνοι για την πυροδότηση των εκρηκτικών και τους εξουδετέρωσαν.
Στις 30 Οκτωβρίου τα τελευταία Γερμανικά στρατεύματα εγκαταλείπουν την πόλη. Oι αντάρτες του ΕΛΑΣ εισέρχονται σε μια Θεσσαλονίκη η οποία, μετά από 4 χρόνια καταπίεσης και κατοχής , υποδέχεται με τεραστία χαρά και ανακούφιση την απελευθέρωση της πόλης. Χιλιάδες πολίτες από όλες τις συνοικίες της Θεσσαλονίκης συγκεντρώνονται στο κέντρο της πόλης και γιορτάζουν την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων τόσο από την Θεσσαλονίκη όσο και από την υπόλοιπη επικράτεια. Οι χαρές της απελευθέρωσης δυστυχώς δεν θα διαρκέσουν και πολύ , καθώς σε σύντομο διάστημα θα ξεσπάσει η κρίση των Δεκεμβριανών και μετέπειτα ο καταστροφικός εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος θα σφραγίσει την πολιτική και κοινωνική ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας.
Πηγές/Βιβλιογραφία :
- Γιώργος Αναστασιάδης, Το παλίμψηστο του αίματος : Πολιτικές δολοφονίες και εκτελέσεις στη Θεσσαλονίκη (1913-1968), εκδόσεις Επίκεντρο
- Στέλιος Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη η ανυπότακτη Πόλη : Μαρτυρίες και έρευνα για τον αγώνα 1941-1945, στοιχειοθεσία Infoprint
- Mark Mazower, Θεσσαλονίκη Πόλη των Φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950
Οι απόψεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι προσωπικές του αρθρογράφου και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις του What Politics Means και της συντακτικής ομάδας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του What Politics Means. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των δύο έως τριών πρώτων παραγράφων με την προσθήκη ενεργού συνδέσμου (link) για την ανάγνωση της συνέχειας στο What Politics Means. Οι παραβάτες θα αντιμετωπίσουν νομικά μέτρα.
